Grip op de leefomgeving
Veel wijken krijgen de komende jaren te maken met een grote herstructurering. Dat gaat van sloop en nieuwbouw om te verdichten tot renovatie van woningen en openbare ruimte voor verduurzaming. Bewonersparticipatie is daarvoor essentieel. Het gaat daarbij om meedenken en -beslissen over beleid en plannen, of de evaluatie daarvan. Volgens Nanke Verloo, Universitair Docent Stedelijke Politiek en Planologie aan de Universiteit van Amsterdam en schrijver van Struikelen over Participatie, zou zulke bewonersbetrokkenheid voor betere plannen moeten zorgen: “Het doel is om ervaringskennis, creatieve oplossingen en specifieke expertise van betrokkenen en uitvoeringsambtenaren in te zetten voor beleid- en planvorming zodat die beter aan kan sluiten bij de leefomstandigheden en de woonomgeving van burgers”.
Bewonersbetrokkenheid vraagt extra aandacht in kwetsbare wijken, waar veel maatschappelijke uitdagingen zich concentreren en het vertrouwen in de overheid onder druk staat. Bewoners ervaren hier onvoldoende persoonlijke controle (grip) op hun leven en omgeving. Zij hebben te maken met een stapeling van onzekerheden op het vlak van bijvoorbeeld gezondheid, werk en inkomen. De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) wijst in hun recente rapport ’grip’ op de risico’s hiervan voor participatieprojecten over de leefomgeving. Mensen die beschikken over voldoende tijd en competenties voor participatieprojecten profiteren hiervan, terwijl het voor anderen juist het gevoel vergroot dat zij geen invloed hebben op ingrijpende veranderingen.
In de Omgevingswet is die ruimte voor deze minder gehoorde groepen volgens de auteurs van de WRR niet gegarandeerd: “Voor hen betekent een verschuiving van representatieve naar participatieve democratie waarschijnlijk minder controle.” De Omgevingswet schrijft voor dat initiatiefnemers rekening moeten houden met omwonenden en belanghebbenden, en dat zij moeten verantwoorden hoe zij dit doen. In bepaalde gevallen, zoals bij grote herstructureringsprojecten met veel impact op de leefomgeving, is participatie verplicht. De wet laat de vorm waarop dat moet gebeuren echter vrij.
Gemeenten hebben de mogelijkheid om hier eisen aan te stellen, ook afhankelijk van de situatie. Het idee van de wetgever is dat de participatie door dit maatwerk beter kan worden. Daardoor kunnen per regio of gemeente echter ook verschillen ontstaan welke kaders en eisen zij stellen aan initiatiefnemers op het gebied van participatie. Critici wijzen erop dat dit kan leiden tot méér afvinkparticipatie, en voor bewoners ten koste kan gaan van hun betrokkenheid bij – en grip op – hun leefomgeving.
Voorbij afvinkparticipatie
Dat bewonersbetrokkenheid beter kan ziet ook Femke Nales van Storypro, gespecialiseerd in het narratief evalueren van participatieprocessen. “Bewoners blijven na een participatieproces regelmatig in verwarring achter”. Dit komt doordat de vorm en de inhoud van het proces niet vanzelfsprekend voldoende aansluiten bij de belevingswereld van de bewoners. Of omdat bewoners vaak niet weten wat er met hun input is gebeurd en het niet terugzien in hun omgeving.
We hebben het in deze gevallen over ‘afvinkparticipatie’. Een oppervlakkige vorm van beleidsparticipatie – een (verplichte) procedurestap waarin het ontbreekt aan de intrinsieke motivatie om inwoners echt te laten meedenken en meedoen. Zonder de overtuiging dat het plan beter wordt van hun bijdrage. Afvinkparticipatie voldoet aan de juridische kaders, maar veroorzaakt juist teleurstelling bij inwoners. Het is daarom een gemiste kans, lokale kennis te ontsluiten.
“Wanneer je aan de afvinkparticipatie en -frustratie voorbij gaat, levert dat juist nieuwe inzichten op, ontsluit je lokale kennis die je nodig hebt voor lokale plan- en beleidsvorming en de nauwere band met inwoners vergroot het wederzijds vertrouwen”, stelt Verloo. Daarvoor moeten we op zoek naar een andere benadering van participatie.
Bewonersperspectieven
Om voorbij de afvinkparticipatie te gaan haalt Nales inspiratie uit het Grip-rapport van de WRR: “De auteurs geven aan dat professionals in de schoenen van de burgers moeten gaan staan om te zien hoe zij hun omgeving ervaren. Dat antwoord vind je niet in de systeemwereld, daarvoor moet je in de onderstroom op zoek gaan.” Dit vraagt van gemeenten dat zij actief op zoek gaan naar wat je níét vanzelf ziet of hoort. Daar is niet één methode voor. Tijmen Hordijk, programmamanager bij Wijkmakers, noemt het daarom van belang om “het vakmanschap van de wijkprofessionals verder te ontwikkelen”. Vaak zijn namelijk verschillende benaderingen nodig om een goed beeld te kunnen vormen van de leefwereld en bewoners te activeren.
Bovendien zijn er verschillende typen bewoners, die in meer of mindere mate bereikt worden en betrokken kunnen zijn bij participatieprocessen. Bewonersbetrokkenheid moet dus aansluiten bij het gedrag en de behoeften van verschillende groepen bewoners. Nales onderscheidt op basis van narratief evaluatieonderzoek naar participatieprocessen in de gemeente Enschede vijf typen bewoners.
(Zie tekstkader). Deze typen bieden inzicht in waarom informatie of een bepaalde vorm van communicatie of participatie niet alle bewoners bereikt of aanspreekt. Ook al lukt het niet iedereen te betrekken, moeten we ons wel inzetten om een veelzijdige groep te bereiken, aldus Verloo: “Streef in je proces naar diversiteit, dus naar bewoners met een verschillende sociaaleconomische of culturele achtergrond, of levensfase.”
