In het rapport ‘Elke Regio Telt!’ stellen drie adviesraden dat er onwenselijke brede welvaartsverschillen zijn tussen regio’s in Nederland.
Dat is zorgelijk voor de toekomst van ons land als geheel. De adviesraden bevelen daarom allereerst aan om de investeringslogica in Den Haag om te buigen, zodat niet langer alleen (of voornamelijk) in de economisch sterke regio’s wordt geïnvesteerd. Ten tweede adviseren zij om langlopende programma’s voor regionale ontwikkeling – mét slagkracht – op te zetten. En tot slot adviseren zij met klem een sterkere relatie tussen regio’s en het Rijk op te bouwen en te onderhouden. Sindsdien lijkt er nog weinig gedaan te zijn met de aanbevelingen uit Elke Regio Telt!, ondanks het uitgesproken rurale en regionale profiel van het huidige kabinet. Wel is het instrument van regiodeals, dat onder het vorige kabinet werd geïntroduceerd, voortgezet en verder ontwikkeld.
Meer aandacht voor regio’s nodig
Niet elke regio is geholpen met regionaal beleid dat algemeen is uitgerold, vindt Henri de Groot, hoogleraar regionale economische dynamiek aan de Vrije Universiteit. Hij pleit ervoor dat we niet verzanden in een gesprek over de randstad tegenover de rest van Nederland. Het is nodig om in te zien dat elke regio, ook binnen de Randstad, andere knelpunten én kansen kent. Daarom moeten het Rijk, provincies en gemeenten regionale strategieën ontwikkelen volgens de Groot: “Zo kan worden gewerkt aan het verkleinen van brede welvaartsverschillen tussen verschillende regio’s. Op die manier kan elke regio vanuit de eigen kracht een bijdrage leveren aan een divers land in samenhang. Want op dit moment maakt het in Nederland uit waar je wieg staat. Dat vraagt om gedifferentiëerd beleid maken en investeren”.
Brede welvaart kan daarbij een hulpmiddel zijn – een doe- en denkkader – om over bestaande grenzen heen te kijken. Grenzen die lopen tussen domeinen, bestuurslagen, gemeenten en generaties.
Maar zie brede welvaart niet als een vervanging van bestaande indicatoren – zoals het bruto binnenlands product – of methoden die al langer worden toegepast in beleidscycli – zoals de bekende maatschappelijke kosten-batenanalyse. “Pas bovendien op dat brede welvaart niet wordt gereduceerd tot één samengestelde indicator”, waarschuwt De Groot. “Dat slaat de rijke informatie met diverse sterke punten en uitdagingen per gebied plat tot eendimensionale ranglijstscores. Juist in zijn breedte en complexiteit kan het denken vanuit brede welvaart overheden helpen om scherpe keuzes te maken, die nodig zijn in een tijd waar een groot aantal transities en beperkte ruimte samenkomen.”
Rijke data in de regio
Het is volgens Aleid Brouwer (Rijksuniversiteit Groningen en CMO-Stamm) zinvol om de rijke kwantitatieve data die brede welvaartsmonitoring oplevert te verrijken met kwalitatieve data door in gesprek te gaan met bewoners en andere partijen uit de regio zelf. “Als je het BBP als enige maat voor welvaart neemt, dan ga je voorbij aan een heleboel nuances en verschillen tussen regio’s. Daarom is het brede welvaartsconcept een hele mooie aanvulling om na te denken over wat de juiste keuzes zijn voor jouw regio.”
“Wij betrekken bewoners nauw bij de brede welvaartsmonitoring”, vertelt Brouwer. “Al kun je heel veel gegevens ook bij het CBS vinden, alleen mensen zelf kunnen aangeven hoe zij hun omgeving en welvaart ervaren. Mensen zijn heel goed in staat toe te lichten wat zij belangrijk vinden en waarom. Dat geeft ons een completer beeld van de regio, maar biedt bovendien handvatten om beslissingen te kunnen nemen.” Met het brede welvaartconcept kan vervolgens worden beredeneerd wat de invloed van verschillende keuzes zijn voor de regio in het hier en nu, later en wat de weerslag van die keuzes is op regio’s elders.
Verschralen van voorzieningen
Inwoners betrekken bij de monitoring én de beleidskeuzes is enorm belangrijk. Zeker met oog op het veranderende sentiment van inwoners in veel van deze (vaak onderbelichte) regio’s.
Steeds vaker zie je bijvoorbeeld dat mensen mensen op deze plekken op ‘anti-establishment’ partijen stemmen, of helemaal niet stemmen. Niet onbegrijpelijk als je ziet hoe het platteland de afgelopen tijd veranderd is. Die ontwikkeling licht Tialda Haartsen van de Rijksuniversiteit Groningen toe: “Gemeenschappen in plattelandsregio’s kampen steeds meer met vergrijzing, bezuinigingen en verschraling van voorzieningen. Het verlies van voorzieningen begint nu vaker ook grotere kernen te raken en bezuinigingen pakken er heftiger uit door de lage bevolkingsdichtheden.”
Tegelijkertijd wordt er een groot beroep gedaan op de gemeenschappen zelf om voorzieningen in stand te houden. Dat legt hoge verwachtingen op aan vrijwilligers, aldus Haartsen. “De verantwoordelijkheid om voorzieningen in stand te houden, pakken gemeenschappen vaak zelf op. Er zijn in dorpen veel actieve inwoners die iets willen doen om hun regio mee te laten tellen”, stelt Maarten Koreman van de Landelijke Vereniging voor Kleine Kernen. “Je ziet dat bijvoorbeeld aan het aantal busschauffeurs dat na hun pensionering blijft rijden in de buurtbus, om de bereikbaarheid van hun dorp te behouden.” Dat gaat om heel veel vrijwilligers, getuigt Koreman. “Zonder de inzet van al deze mensen was de situatie nog veel schrijnender geweest. Dan vallen allerlei voorzieningen om, waar we als vanzelfsprekend vanuit gaan dat gemeenschappen die in leven houden.”
Gemeenschappen in hun kracht zetten
“Die hoge verwachtingen van vrijwilligers werken ruimtelijke ongelijkheid in de hand, omdat niet elke gemeenschap of ieder dorp hetzelfde organiserend vermogen heeft. Niet ieder burgerinitiatief weet de weg naar vaak complexe en rigide financiering of ondersteuning vanuit overheden.” Haartsen pleit er daarom voor om nationaal beleid te specificeren voor plattelandsregio’s. Niet om alles in beleid te gieten, maar wel om voor een gezonde gelijke basis voor mensen in elke regio te zorgen. “Zorg voor een basis om te voorzien in enkele basisbehoeften. Ik denk vooral aan de bereikbaarheid van (basis)onderwijs, zorg en gezond voedsel. Alleen als dat op orde is kan de gemeenschap worden ontlast van deze (te) grote verantwoordelijkheden. Dan kunnen vrijwilligers zich richten op taken die beter bij hen passen, zoals het verenigingsleven.”
“Er zit heel veel kracht in gemeenschappen”, betoogt Koreman. “Bij beleidsvorming, zoals ik zie gebeuren bij de regiodeals, blijft het te vaak hangen tussen overheden onderling. Dan mis je de kans om gemeenschappen zelf goed mee te nemen. Terwijl die op veel onderwerpen misschien wel delen van de oplossing hebben, en bovendien haarfijn aanvloelen waar de problemen zitten.” Ook bij complexe uitdagingen, waarbij scherpe keuzes moeten worden gemaakt, moeten overheden niet bang zijn om inwoners te betrekken. “Individuele burgers en gemeenschappen hebben ook de realiteitszin wat wel en niet in het grotere belang is, of dat van het dorp of de regio.”
Regiobestendig beleid
Het Planbureau voor de Leefomgeving pleitte in 2022 al voor een coördinerende rol van provincies en het Rijk om de samenwerking tussen gemeenten en regio’s te bevorderen en zo de brede welvaart te versterken.
Daarbij onderstreepten zij het belang van een integrale en structurele aanpak en financiering. Haartsen en Koreman noemen daarbovenop het belang van een plattelandstoets. Daarbij worden beleidskeuzes (op rijksniveau) beoordeeld met het oog op hoe dit anders kan uitpakken in rurale regio’s. Beleid kan vervolgens zo worden uitgewerkt dat deze regio’s niet worden benadeeld.
Brede welvaart kan als kader dienen om te zorgen voor weloverwogen beleid voor elke regio. Dat beleid kent verschillende schaalniveaus, van Rijk en provincie, tot gemeenten en gemeenschappen. Daartussen vallen ook regionale samenwerkingsverbanden. Van belang is volgens Brouwer dat beleid bottom-up wordt ingevuld waar mogelijk, en alleen top down wordt bepaald als dat moet. De Groot vult aan: “Diversiteit tussen regio’s moeten we juist omarmen en differentiatie in beleid is nodig. Als we dat niet doen, dan zijn we als Nederland aan het eind van de rit allemaal even arm.”