Raadsleden zoeken hun plek in Nijmeegse warmtetransitie

Nijmegen heeft in het projectplan aardgasvrij Nijmegen de ambitie gesteld om in 2045 aardgasvrij te zijn. Een deel van de stad wordt aangesloten op het al bestaande warmtenet. Voor de gebieden waar dit technisch niet haalbaar is draait de gemeente verschillende pilots waar de inzet van alternatieve warmtebronnen wordt onderzocht.

In de wijk Hengstdal heeft bewonersvereniging ‘Duurzaam Hengstdal’ de handschoen opgepakt toen de gemeente Nijmegen de wijk koos als één van de pilotwijken die als eerst van het gas af zou gaan. Uit het inmiddels door de raad vastgestelde wijkwarmteplan Hengstdal wordt duidelijk dat een oplossing voor de hele wijk ingewikkelder is dan vooraf gedacht. Wel zijn er mogelijkheden om verschillende kleinere pilots te draaien binnen de wijk. In de Bomenbuurt-Oost onderzoeken bewoners, de gemeente, de woningcorporatie en het energiebedrijf nu de mogelijkheid van een coöperatief buurt-energiesysteem (BES).

Bewoners geven aan dat ze hun positie in het (participatie)proces hebben moeten bevechten, maar zijn inmiddels tevreden over de samenwerking met de gemeente. Wel zouden zij graag meer erkenning krijgen van raadsleden voor het werk dat zij doen. Tegelijkertijd ervaren raadsleden onduidelijkheid over de rol die zij mogen pakken in het proces. De vastgestelde plannen zijn niet bij alle raadsleden bekend én zijn volgens raadsleden heel algemeen. Hoewel de rol van raadsleden duidelijk is beschreven in het door de raad vastgestelde participatie- en communicatieplan aardgasvrij 2019-2022 vinden raadsleden dat de informatievoorziening vaak te laat en summier is. Ook merken ze dat hun aanwezigheid als volksvertegenwoordiger niet altijd gewenst is.

Samen werken aan een wijkwarmteplan

Toen de wijk Hengstdal in 2017 als één van de drie pilotwijken werd geselecteerd om voor 2035 een alternatief voor aardgas in de wijk te realiseren, voelden bewoners zich in eerste instantie overrompeld. Tegelijkertijd zag bewonersvereniging Duurzaam Hengstdal de pilot ook als een kans. Bewoners wilden graag meedenken over de plannen. De gemeente, het bewonersinitiatief, Alliander en woningcorporatie Woonwaarts vormden vervolgens samen het projectteam. Dat werd verantwoordelijk voor het opstellen van het wijkwarmteplan en het participatieproces.

“Toen Alliander met het idee van een buurt-energiesysteem kwam, waren voor het eerst alle vier de partijen enthousiast”, vertelt bewoner Noël Spauwen. Het systeem moet landen in de Bomenbuurt-Oost dat voor ca. 80% uit sociale huur en 20% uit particuliere eigendom bestaat. Het projectteam startte een participatieproces om bewoners te informeren en onderzocht in verschillende werkgroepen hoe het systeem eruit moet zien. Bewoners konden ook meedenken over de plannen.

“Aandachtspunten die vanuit bewoners kwamen waren bijvoorbeeld ‘de kosten’, ‘geluidsoverlast’, ‘het uiterlijk van het systeem’ en ‘de zichtbaarheid van het leidingwerk’”, vertelt Erik Maessen, adviseur energietransitie gemeente Nijmegen. Begin 2023 wordt een draagvlakmeting uitgevoerd onder de bewoners om te zien of het plan op voldoende steun kan rekenen.

Bewoners pakken verantwoordelijkheid in participatieproces

In het participatie- en communicatieplan 2019-2022 beschrijft de gemeente Nijmegen dat zij bij het tot stand komen van de plannen wil samenwerken met bewoners en andere belangrijke partners. Bewoners moeten een actieve rol krijgen in het ontwikkelen van de plannen en bij de uitvoering van het participatieproces. Op de participatieladder kan een bewoner (naar wens) maximaal ‘klimmen’ tot de trede coproduceren.

“Samen met de gebiedsregisseur nemen wij als bewoner echt het voortouw”, vertelt Spauwen. De bewonersvereniging Duurzaam Hengstdal organiseert samen met de gemeente bewonersavonden, een enquête, bemant het inloophuis, gaat op straat en aan de keukentafel in gesprek met bewoners (bij ca. 65% van de huishoudens is aan de voordeur gesproken over de plannen) en promoot de verschillende werkgroepen waarin bewoners kunnen deelnemen. De gebiedsregisseur van de gemeente initieert en faciliteert waar nodig. “Ik heb het gevoel dat ik serieus wordt genomen. Dat ik mee mag doen. Soms meer dan me lief is,” vertelt Spauwen.

De bewonersvereniging opereert op een hoog participatieniveau, meent ook bewoner en lid Léon Schoonhoven. Duurzaam Hengstdal staat zeker op de trede ‘coproduceren’, soms zelfs ‘meebeslissen’. Er ligt veel verantwoordelijkheid op uitvoerend niveau bij de bewoners, maar de gemeente kan dit wel overnemen wanneer de bewoners dit wensen. “In de basis doen we het samen”, zegt Schoonhoven.

Bewoners kunnen veel, maar niet alles

Het harde werk loont. De inschatting van de actieve bewoners is dat zij bijna alle bewoners uit de wijk inmiddels bereikt hebben en er is hoop dat er voldoende draagvlak is. Om het project van start te laten gaan moet minimaal 70% van de bewoners in woningcorporatiewoningen toestemmen. Daarnaast streeft het projectteam naar een zo groot mogelijke deelname van particuliere huiseigenaren. De ervaring van de bewonersvereniging is dat de meeste mensen vooral ‘ontzorgd’ willen worden. “Sommige bewoners gaan actief aan de slag als vrijwilliger of nemen uit zichzelf stappen, maar de meeste willen gewoon dat het goed voor hen wordt geregeld”, verduidelijkt Schoonhoven.

Wel zien de actieve bewoners dat ze niet iedereen kunnen bereiken en dat het lange participatietraject het realiseren van draagvlak in de weg staat. Bewoners die pas laat in het traject zijn aangehaakt stellen vragen die voor de gemeente en de initiatiefgroep al lang beantwoord zijn. “Je legt steeds hetzelfde verhaal uit”, vertelt Spauwen. Deze mensen hebben soms het idee dat hun ideeën aan de kant worden geschoven, terwijl ze feitelijk al eerder onderzocht zijn. “Dat is voor hen frustrerend. Tegelijkertijd hebben wij ook te maken met bewoners die zeggen: wanneer komt het nu eindelijk!”, vult Schoonhoven aan.
Er zijn ook mensen in de wijk die voor zowel de gemeente als de actieve bewoners lastig te bereiken of overtuigen zijn. “Energiearmoede speelt een grote rol hier, mensen hebben wel iets anders aan hun hoofd”, vertelt Schoonhoven. “Ook hebben we een aantal oudere woningeigenaren die simpelweg geen puf meer hebben om hun huis extra te isoleren.” Het projectteam ontwikkelde een rekentool om inzichtelijk te maken wat de impact per bewoner is. Maar dit is niet voldoende. “We zouden graag meer steun zien vanuit de raad richting kwetsbare mensen in de wijk”, benadrukt Spauwen.

Door de gezamenlijke inzet van bewonersvereniging Duurzaam Hengstdal en de gemeente zien we dat de individuele betrokkenheid bij de warmteplannen voor de wijk in de Bomenbuurt-Oost hoog is. Bijna alle bewoners hebben zich in elk geval laten informeren. Tegelijkertijd zien we dat ook de maatschappelijke betrokkenheid in deze casus hoog is. Tijdens bewonersavonden en doormiddel van een enquête kregen bewoners de mogelijkheid om hun visie op de plannen in te brengen en veel van hen hebben hier ook gebruik van gemaakt. Ook de input van bewoners tijdens informele gesprekken op straat of in het inloophuis wordt meegenomen. Daardoor zien we dat ook ‘minder actieve’ bewoners meedenken over de plannen en maatschappelijk betrokken zijn.

Zijn er duidelijke kaders vastgesteld door de raad?

De raad heeft als democratisch gekozen orgaan drie verschillende taken: kaders stellen voor beleid, controleren of het college dat beleid goed uitvoert en het vertegenwoordigen van het volk. In het participatie- en communicatieplan Aardgasvrij 2019-2022 wordt de rol van de raad besproken. Zo informeert het college de gemeenteraad twee keer per jaar door middel van een voortgangsbrief. Vanwege het feit dat deze participatietrajecten lang duren kan het voorkomen dat er niet ieder half jaar veel actuele informatie in de voortgangsbrieven opgenomen kan worden. Daarnaast worden raadsleden uitgenodigd voor bewonersbijeenkomsten en/of wijk- en straatacties en mogen zij aansluiten bij werkgroepbijeenkomsten. Ook stellen zij uiteindelijk het wijkwarmteplan met uitvoeringsagenda vast.

De raadsleden en de griffie schetsen een enigszins ander beeld van de praktijk. Allereerst bestaat er onduidelijkheid over de vastgestelde kaders. Plaatsvervangend griffier Renée Waumans herinnert zich dat er een aantal jaar geleden een participatie- en communicatieplan is voorgelegd aan de raad over de (gehele) energietransitie in Nijmegen. De raadsleden herinneren zich dit niet specifiek en weten ook niet precies wat er in dit plan is afgesproken. Wel vertellen zij dat hun ervaring is dat alle stukken die door de gemeenteraad zijn vastgesteld rond de energietransitie vrij ‘algemeen’ zijn. Raadslid Paul Eigenhuijsen zegt: “Neem bijvoorbeeld het wijkwarmteplan voor Hengstdal. Dit is zo algemeen dat het uitvoeringsplan daar straks eenvoudig in zal passen. Daardoor is onze controlerende rol beperkt.” Eigenhuijsen zou graag strakkere kaders stellen.

Bewoners daarentegen beschrijven dat zij wel het gevoel hebben dat er duidelijke afspraken zijn. “In mijn beleving zijn er duidelijke kaders die helpend zijn”, benadrukt Schoonhoven. Het is voor de bewoners duidelijk wat de gemeente van hen verwacht. Wel vinden de bewoners dat de gemeenteraad het proces niet moet dichttimmeren. “Raadsleden kennen de transitie en de wijk maar beperkt. Als bewoners willen we niet dat de raad wat verzint en dit over ons uitstrooit,” voegt Spauwen toe. Wel moeten en kunnen raadsleden volgens hem duidelijke kaders stellen over de positie van bewoners in het proces. Zo zou de raad duidelijk moeten maken dat bewoners invloed hebben op de besluitvorming.

Onduidelijkheid over besluitvorming

Over het algemeen ervaren de Nijmeegse raadsleden dat het participatieproces in de Bomenbuurt-Oost en eerder de hele wijk Hengstdal goed verloopt. “Volgens mij gaat het hartstikke goed. Bewoners worden volop op de hoogte gehouden”, vertelt raadslid Eric Bender. Wel hebben zij verschillende inhoudelijke vragen over het plan. “Ik maak me zorgen over het eigenaarschap dat bij bewoners komt te liggen, want wat gebeurt er bijvoorbeeld als bewoners verhuizen?”, zegt Bender. “Daarnaast heb ik het idee dat het eerlijke verhaal niet altijd aan bewoners wordt verteld. Worden de kosten bijvoorbeeld niet te gering ingeschat?”, voegt Eigenhuijsen toe. Er zijn volgens de raadsleden onvoldoende mogelijkheden om deze vragen en twijfels aan het college voor te leggen.

Volgens de plaatsvervangend griffier wordt informatie over de (gehele) energietransitie in Nijmegen vaak (te) laat gedeeld en er zijn weinig contactmomenten. “Op het proces is heel veel te winnen. Elke keer is het heel last-minute werk voor de raad. Ze krijgen de stukken laat binnen en dan moet er snel besloten worden”, zegt Waumans. Ook is er onduidelijkheid over de besluitvorming. Het wijkwarmteplan is al vastgesteld door de raad. De raadsleden zijn in de veronderstelling dat het uitvoeringsplan straks ook langs de raad komt. Volgens de bewoners is dat niet het geval. “Dit is een project dat buiten de raad om gaat. We moeten straks alleen vergunningen aanvragen. Daar heeft de raad volgens mij niet veel mee te maken,” vermoedt Spauwen.

Is aanwezigheid van raadsleden wel of niet gewenst?

Hoewel in het communicatie- en participatieplan Aardgasvrij 2019-2022 duidelijk wordt gesteld dat raadsleden welkom zijn in het participatieproces ervaren raadsleden dit anders. “In theorie kun je bewonersavonden bezoeken, maar in de praktijk werd ik door de ambtenaar en wethouder gevraagd daar niet naartoe te gaan,” vertelt Eigenhuijsen. Bender geeft aan wel eens bij bewonersbijeenkomsten te zijn geweest, ook vanuit zijn rol als raadslid. Hij voelt zich wel welkom.
Nijmegen wil voorkomen dat de ontwikkeling van het wijkplan een (te) politiek karakter krijgt. Dit heeft er mede mee te maken dat er een vrij scherpe tegenstelling in de raad was over nut en noodzaak van de warmtetransitie. In het participatieproces hoort deze discussie echter niet centraal te staan, legt Maessen uit. Daar wil je in gesprek over alternatieve warmtebronnen en het plan van aanpak. “Een politieke discussie kan soms participatieprocessen vertragen. Maar over het algemeen is dit goed verlopen.”

Bewoners geven juist aan dat zij de raadsleden vaak missen. Zo stelt Spauwen: “We willen als bewoners dat raadsleden zelf, op eigen initiatief, naar ons toekomen.” Over het algemeen hebben de (actieve) bewoners weinig contact met raadsleden. Ze zouden graag zien dat raadsleden wat vaker langskomen en het werk van de actieve bewoners steunen. Doordat de bewonersgroep een vrijwillige organisatie is zonder machtsmiddelen hebben zij het idee dat ze hun positie moeten bevechten. “Zelfs als ze het niet eens zijn met onze plannen, zou het mooi zijn als ze onze inzet als waardevol ‘erkennen’”, benadrukt Spauwen.