Complexiteit is niet hetzelfde als ingewikkeld. We maken zaken zelf ingewikkeld en moeten deze daarom “ont-wikkelen”. Toch ontstaan er ook mooie dingen wanneer we complexiteit accepteren, een proces dat ook wel emergentie wordt genoemd. Onderstaande tips werden aangedragen tijdens een symposium ter ere van het 35-jarig bestaan van het IVO, dat de activiteiten vanaf 1 januari 2025 voortzet onder de vlag van Platform31.
1. ‘Spring in de praktijk!’ én ‘vertraag en verdraag’
We moeten leren omgaan met complexiteit in vraagstukken gerelateerd aan gezondheid en welzijn, maar hoe vind je een passende balans? De zoektocht daarnaar begint door “in de praktijk te springen en te adapteren”. Het is bij toenemende complexiteit niet het moment om een stap terug te zetten, maar het juist op te zoeken. Complexiteit mag geen excuus zijn om beleid gericht op publieke gezondheid te vertragen of uit te stellen. Daarnaast moeten we niet té snel handelen, maar juist tijd en ruimte nemen om met betrokkenen in de praktijk een gedeelde analyse te maken van het probleem. En al lerend aan de slag te gaan met de patronen die daaraan ten grondslag liggen. Met meer controle over het probleem en de onderliggende patronen, kunnen we complexiteit ‘vertragen en verdragen’.
‘In de praktijk springen’ en ‘vertragen en verdragen’ zijn aan elkaar verbonden, omdat je degenen om wie het gaat betrekt in de analyse van het probleem en het gesprek erover aangaat. Zij verdienen een plek aan de tafel, in de analyse van de situatie. Dat zorgt voor maatwerk waarbij je de kennis en ervaringen van betrokkenen benut.
2. Werk narratief op alle niveaus
De waarde van ervaringskennis bij maatschappelijke gezondheidsvraagstukken en van ervaringsdeskundigheid in complexe hulpverleningscasussen wordt steeds meer erkend en benadrukt. Systemen – zowel in de maatschappij als in de hulpverlening – zijn echter nog weinig ingericht op inzet van deze ervaringskennis. Dus hoe doe je dat?
Het antwoord is: door narratief te werken. Mensen dragen ervaringskennis over door elkaar (kleine, lokale) verhalen te vertellen. Uiteenlopende levenssituaties en -ervaringen kunnen waardevolle inzichten bieden bij complexe vraagstukken. Zet ervaringskennis daarom in op alle niveaus. Niet alleen in het contact met de doelgroep, maar juist ook in onderzoek of op beleidsniveau.
3. Benader een complex probleem in samenhang
Een boodschap als “Gezond leven is je eigen verantwoordelijkheid” reduceert complexiteit tot een persoonlijke kwestie. Wanneer je iets wilt doen aan chronische gezondheidsproblemen gerelateerd aan leefstijl, dan is deze benadering te beperkt: je moet aan álle (systeem)factoren iets doen, van gezin tot voedselindustrie. “Bij de aanpak van complexe casussen is alles met alles verbonden.” Hoe meer je inzoomt op de casus, hoe complexer het wordt. Om die reden is er bij problemen die het welzijn van mensen aantasten, zoals huiselijk geweld, dakloosheid, overgewicht en verslaving, geen quick fix.
Maar hoe vind je overzicht en handelingsperspectief in die complexiteit? Het in de praktijk toepassen van Causal Loop Diagrams (CLD) kan helpen bij het begrijpen van het grotere plaatje en de invloed van ieders rol, en ook van interventies in het systeem. Het biedt een momentopname van de casus, die kan helpen de situatie op dát moment sámen te begrijpen. Het met CLD visueel inzichtelijk maken van positieve en negatieve invloeden op de situatie onderbouwt daarnaast pogingen tot invloed op de casus.
Zo hebben kippen en eieren beide een positieve, zelfversterkende invloed (++) op elkaar, terwijl de kip een positieve invloed heeft op de vos, maar de vos een negatieve invloed op de kip (+-). Deze laatste relatie noemen we zelfcorrigerend. Probeer bij het maken van een CLD niet direct het probleem te identificeren, maar laat dit juist nog even in het midden. In een brainstorm met betrokkenen komen de ‘loops’ en handelingsperspectieven dan vanzelf.
Conclusie: kruisbestuiving creëert meerwaarde
Complexiteit is van alle tijden, en het aantal complexe casussen neemt voorlopig vooral toe vanwege factoren die lastig te beïnvloeden zijn, zoals bijvoorbeeld sociale media. De oplossing ligt niet in het optuigen van nieuwe systemen, maar in interdisciplinaire samenwerking en onderling vertrouwen. Het is tijd om transparant mét elkaar te werken. Co-creatie en ervaringskennis gecombineerd met professionele kennis zijn van grote waarde in het hanteren van complexe maatschappelijke vraagstukken.
De boodschap van de aan het IVO-symposium deelnemende wetenschappers, ervaringsdeskundigen en professionals is daarom: gá de wijk in, kom erachter waar mensen tegenaan lopen, en neem daarnaast tijd en ruimte om in de driehoek van onderzoek, doelgroep en beleid kennis te borgen. Denk vooruit, en kijk wie je kunt betrekken in het proces. Kruisbestuiving tussen organisaties en disciplines creëert meerwaarde.