Omdenken en doen: gemeenten gaan voor mensenrechten-proof woonwagenbeleid

Om gemeenten te ondersteunen en de vernieuwing van woonwagenbeleid te versnellen, startte Platform31 een kennis- en leerprogramma. De voornaamste bevindingen daaruit delen we met u. Daarnaast stippen we belangrijke mensenrechtelijke overwegingen aan en noemen we goede voorbeelden van bewonersparticipatie; aspecten die richtinggevend zijn voor de ontwikkeling van een mensenrechten-proof woonwagenbeleid.

Foto: Maarten Sprangh

Een flinke omslag: van normalisatie naar mensenrechten-proof beleid

Bij de startbijeenkomst viel op dat de gemeenten een flinke omslag moeten maken: het jarenlange gevoerde beleid gericht op ‘normalisatie’ van de behandeling van woonwagenbewoners maakt in veel gemeenten plaats voor beleid waarmee de woonwagencultuur wordt beschermd en gefaciliteerd (Loven en Huijbers, 2019). ‘Normalisatie’ was sinds jaren ’90 in veel gemeenten het uitgangspunt, wat inhield dat de overheid woonwagenbewoners net als ‘gewone burgers’ moest behandelen. Daar hoorde een huisvestingsbeleid bij dat gelijk moest zijn voor alle burgers. Het normalisatiebeleid leidde tot minder aandacht voor de specifieke woonbehoefte van woonwagenbewoners. Er werden in veel gemeenten geen nieuwe woonwagens toegelaten en bij vertrek of overlijden van de bewoner werden de standplaatsen opgeheven.

De afgelopen jaren hebben zich verschillende mensenrechtelijke ontwikkelingen voorgedaan die duidelijk hebben gemaakt dat normalisatiebeleid in strijd is met de mensenrechten en dus niet meer mag (voor een overzicht, zie Huijbers & Loven, 2019). In 2018 kwam het Rijk daarom met het Beleidskader lokaal woonwagen- en standplaatsenbeleid. Daarin kregen gemeenten handvatten aangereikt om woonwagenbeleid binnen het mensenrechtelijke kader te ontwikkelen. De gemeenten staan nu voor de opgave om een omslag te maken in beleid en uitvoering. Zij dienen de woonwagencultuur te beschermen en te faciliteren, door het leven in de woonwagen én in familieverband mogelijk te maken. Dit leidt tot vragen bij veel gemeenten en woningcorporaties. In welk opzicht verschillen de behoeften van woonwagenbewoners van die van andere bewoners? Hoe verhoudt de bijzondere behandeling van woonwagenbewoners zich tegenover die van andere woningzoekenden?

Meerwaarde van mensenrechten voor de praktijk

Veel gemeenten stellen zich – ondanks de komst van het beleidskader – terughoudend op, mede omdat ze bang zijn om juridisch op de vingers getikt te worden. Uit de Community of Practice (CoP)-bijeenkomsten is gebleken dat kennis van de mensenrechtelijke overwegingen onontbeerlijk is voor het maken van mensenrechten-proof lokaal woonwagenbeleid en het laten landen hiervan binnen de eigen gemeente. Mensenrechten en juridisch bindende uitspraken rond woonwagenbewoners, maar ook oordelen van het College voor de Rechten van de Mens, brengen diverse verplichtingen met zich mee. Zo dienen gemeenten de behoefte aan woonwagenstandplaatsen te inventariseren, een wachtlijst aan te leggen en woonwagenstandplaatsen uit te breiden als dat nodig is om ervoor te zorgen dat woonwagenbewoners binnen afzienbare tijd kans te maken op een woonwagen.

Mensenrechten zorgen echter ook voor een borging van de menselijke waardigheid, inclusiviteit en een versterking van de Nederlandse democratische rechtsstaat. Daarnaast kunnen mensenrechten een rol spelen in het bevorderen van de maatschappelijke positie van woonwagenbewoners en het creëren van begrip voor het ‘nieuwe’ woonwagenbeleid. Tot slot kan naleving van de mensenrechten bijdragen aan de continuïteit van beleid. Een goede mensenrechtelijke fundering van beleid draagt bij aan de toekomstbestendigheid en verkleint de kans dat de zaken die nu gedaan worden in een later stadium teruggedraaid dienen te worden.

Wie zijn de woonwagenbewoners en wat houdt de woonwagencultuur in?

Het leven in een wagen, het wonen in familieverband en het rondreizen zijn belangrijke aspecten van de woonwagencultuur. De verplichting tot bescherming van deze cultuur vloeit onder meer voort uit het Europese Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM). Het EVRM is een Europees verdrag waarin mensen- en burgerrechten voor alle inwoners van de verdragsluitende staten zijn geregeld. De Nederlandse overheid – zowel nationaal als lokaal – is hieraan gebonden. Het recht op eerbiediging van privé- en gezinsleven, en het eigen huis (artikel 8 EVRM) is voor het standplaatsenbeleid bijzonder relevant. In opeenvolgende rechtszaken van het Europese Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM), de rechtelijke instantie die toeziet op de naleving van het EVRM, heeft de betekenis van dit recht voor woonwagenbewoners zich steeds verder uitgekristalliseerd. In verschillende uitspraken heeft het EHRM geoordeeld dat bewoning van een woonwagen essentieel onderdeel is van de cultuur en traditie van Roma en reizigers. En dat juist deze cultuur door de overheid moet worden beschermd. Dat betekent ook dat de overheid het mogelijk moet maken om volgens deze cultuur te leven, bijvoorbeeld door rekening te houden met de woonbehoefte van woonwagenbewoners in de ruimtelijke ordening.

Bouwen aan vertrouwen en bewonersparticipatie

Het belang van het vertrouwen tussen woonwagenbewoners en gemeenten was de rode draad van de CoP-bijeenkomsten. In het nieuwe beleidskader wordt gevraagd om een nadrukkelijke inzet op een duurzame dialoog en een actieve en constante betrokkenheid van woonwagenbewoners. Maar hoe bouw je aan het vertrouwen? Tijdens de bijeenkomsten zijn er verschillende goede voorbeelden voorbijgekomen waarin het gesprek tussen woonwagenbewoners en gemeente, na wederzijds aftasten, op gang is gekomen. Uit de bijeenkomsten blijkt dat bewonersparticipatie op verschillende manieren vorm kan krijgen. Vaak neemt de gemeente het voortouw, maar ook bewoners nemen het initiatief. We noemen drie voorbeelden.

Kansen voor 2020

Bovenstaande voorbeelden laten zien dat het loont om serieus werk te maken van het gesprek, omdat gemeente en bewoners daarmee samen een basis leggen voor het woonwagenbeleid van de toekomst. Ze dienen als inspiratie en misschien ook als hulpstuk voor andere gemeenten die aan de slag willen met het beleidskader. Duidelijk is dat er nog veel praktische vragen beantwoord dienen te worden bij de vertaling van het beleidskader naar lokaal beleid. Platform31 blijft de kennisontwikkeling hierover stimuleren en deelt de uitkomsten van het kennis- en leerprogramma met u.