Omarm en versterk bewonersinitiatieven!

Steeds meer bewoners zijn al bezig met de verduurzaming van hun woning en leefomgeving. Vaak spelen bewonersinitiatieven hierbij een belangrijke, aanjagende rol. Waar gemeenten – die de regierol hebben in de warmtetransitie – er moeilijk in slagen bewoners te activeren en betrekken, toont communicatie van bewoner-tot-bewoner zich wél effectief. Zo scoren proeftuinen van het Programma Aardgasvrije Wijken waar een bewonersinitiatief actief is hoger op bewonerstevredenheid. Bewonersinitiatieven spelen dus een sleutelrol in het betrekken van bewoners bij de warmtetransitie.

Onderzoek gedurende meerdere jaren

Vanwege dit vermeende succes gaat er terecht veel aandacht uit naar de vraag hoe bewonersinitiatieven precies te werk gaan om hun doelstellingen te bereiken. Om dit te onderzoeken worden vaak eenmalig gesprekken gevoerd met initiatiefnemers en andere betrokkenen. Dat levert een helder, maar ook onvolledig beeld op. Bewonersinitiatieven in de warmtetransitie hebben immers veel tijd nodig om tot resultaten te komen. In die tijd kan veel veranderen qua context, beleidsmaatregelen en andere belangrijke zaken zoals de samenstelling van het initiatief. Het is aan de hand van één gesprek ook moeilijk te zeggen welk verband er is tussen de activiteiten van de bewonersinitiatieven en de resultaten die zij uiteindelijk bereiken. Daarom volgen we in dit onderzoek acht bewonersinitiatieven gedurende meerdere jaren.

We bekijken onder andere (veranderingen in) de organisatie, financiering, samenwerkingsverbanden, manieren van het betrekken van medebewoners en contextfactoren. Zo ontdekken we hoe bewonersinitiatieven te werk gaan om hun uitkomsten te realiseren en daarmee hun doelen behalen, en welke factoren hieraan bijdragen. Dit laatste noemen we ‘werkzame mechanismen’. Uit de resultaten volgen lessen zowel voor de initiatieven zelf, als voor partijen zoals gemeenten en ondersteuningsorganisaties die werken met bewonersinitiatieven in de warmtetransitie.

Begin dit jaar spraken we de acht initiatieven voor de tweede keer. Later dit jaar spreken we hen nogmaals. Uit de eerste rondes gesprekken komen al belangrijke tussentijdse lessen. Omdat het zonde is om deze een half jaar op de plank te laten liggen delen we deze graag nu al.

Oproep: Gemeenten, omarm uw bewonersinitiatieven!

De zes lessen hierboven laten zien dat er veel op bewonersinitiatieven afkomt. Hoewel we niet verwachten dat de door ons gevolgde initiatieven het bijltje er snel bij gaan neerleggen, zien we hier en daar toch wat gepiep en gekraak. Er bestaat altijd een risico dat initiatieven in het slechtste geval stoppen. Als gemeenten dit risico willen verkleinen is het van groot belang de initiatieven te omarmen en zo veel mogelijk te faciliteren. Dit vraagt van veel gemeenten een meer responsieve houding waarbij zij inspelen op initiatieven vanuit hun inwoners. Daarvoor is soms flexibiliteit nodig, bijvoorbeeld door wel met een wijk waar een bewonersinitiatief in actief is aan de slag te gaan terwijl deze niet in de transitievisie warmte is aangewezen als één van de eerste wijken die van het aardgas af gaat. Het vraagt ook basiskennis over bijvoorbeeld communicatie, participatiemethoden, techniek of business cases om op voldoende niveau in gesprek te gaan met de vaak goed onderlegde initiatiefnemers.

Dat vrijwilligers niet op alle vlakken (technisch, openbare ruimte) een volwaardige speler zijn, wil niet zeggen dat de argumenten die zij aanvoeren minder valide zijn. Ga met hen een integere en volwaardige discussies aan; geef ze ruimte, luister en denk mee. Daar komen verrassende resultaten uit.

Daarnaast merken de bewonersinitiatieven regelmatig dat er een groot tempoverschil is tussen hen en de gemeente. Gemeenten zijn afhankelijk van vooraf bepaalde procedures en regels, terwijl initiatiefnemers vooral snel aan de slag willen met een project. Door dit tempoverschil bestaat het gevaar dat de energie ook uit een initiatief kan weglekken: waarom zou je hard gaan lopen als je wijk pas in 2040 aan de beurt is? Als gemeente is het goed om je hiervan bewust te zijn, waar mogelijk het proces te versnellen en als dit niet mogelijk is bewonersinitiatieven mee te nemen in waarom iets veel tijd kost.

Inzicht, geen blauwdruk

Het is zaak om bewonersinitiatieven, als intrinsiek gemotiveerde vooroplopers, te blijven ondersteunen als gemeente. Zij stuwen immers de warmtetransitie op: niet alleen verduurzamen zij hun leefomgeving bijna ‘om niet’, ook vervullen zij een belangrijke aanjagende functie in het gebied. Die aanjagende functie kunnen gemeenten niet op dezelfde manier vervullen, omdat een brief van de gemeente simpelweg niet hetzelfde vertrouwen geniet als een gesprek met buurtgenoten. En als de bewonersinitiatieven opgebrand en uitgeblust afhaken, dan zijn we nog verder van huis. De zeven lessen hierboven bieden inzicht in het functioneren van bewonersinitiatieven in de warmtetransitie en laten zien waar zij mee geholpen kunnen worden. Een kanttekening hierbij is dat elk initiatief anders is en dat er geen blauwdruk is voor het opzetten of ondersteunen van een bewonersinitiatief. Door als gemeente passende ondersteuning te bieden vervul je een belangrijke rol in de continuïteit van bewonersinitiatieven.