Met de Wet versterking regie volkshuisvesting (Wvrv) wordt het verplicht om regionaal afspraken te maken over het realiseren van de huisvestingsbehoefte van woonwagenbewoners. Die afspraken moeten een plek krijgen in de volkshuisvestelijke programma’s van gemeenten en de regionale woondeals. Regionaal samenwerken, bijvoorbeeld door in regionaal verband woonwagenbehoefteonderzoek en woonwagenbeleid op te stellen, kan gemeenten helpen om sneller in de behoeften te voldoen. In dit artikel lichten we toe waarom een regionale aanpak nodig is en hoe gemeenten daarmee aan de slag kunnen.
Op veel woningmarktvraagstukken stimuleert het Rijk om regie te nemen op regionaal niveau. Voormalig minister van Volkshuisvesting Hugo de Jonge voerde regionale woondeals in en stimuleerde gemeenten om regionale afspraken te maken rond de verdeling van de huisvesting van aandachtsgroepen en het nemen van een fair share. Volkshuisvesting Nederland. (z.d.) Woondeals. Geraadpleegd via https://www.volkshuisvestingnederland.nl/onderwerpen/woondeals 1 Gemeenten moeten onder meer de huidige en verwachte woonopgave voor aandachtsgroepen regionaal afstemmen, net als de verdeling van de ‘wettelijke’ urgenten. Van Klaveren, S., Van der Heijden, M., & Van Triest, N. (2025, 25 februari). Regionale afspraken huisvesting aandachtsgroepen. Platform31. Geraadpleegd via https://www.platform31.nl/artikelen/regionale-afspraken-huisvesting-aandachtsgroepen/ 2 Gemeenten werken straks dus lokaal én regionaal aan het huisvesten van aandachtsgroepen. Dus ook rondom het realiseren van extra standplaatsen voor woonwagenbewoners.
Het regionaal oppakken van het vraagstuk kan een goede stap zijn naar meer standplaatsen. Die zijn hard nodig. Ondanks goede intenties en een nieuw beleidskader – opgesteld in 2018 – zijn er nog te weinig stappen genomen om die achterstand in te lopen. Onderzoek in opdracht van de Nationaal Coördinator tegen Discriminatie en Racisme (NCDR) laat zien dat de gevolgen van voortdurende discriminatie nog altijd groot zijn (zie kader onderaan). Teodorescu, D., & De Vries, F. (2024, 8 april). Verkennend onderzoek woonwagenstandplaatsen Roma en Sinti: van uitsterf- naar uitstelbeleid. NCDR. Geraadpleegd via https://www.bureauncdr.nl/documenten/kamerstukken/2024/04/08/verkennend-onderzoek-woonwagenstandplaatsen-roma-en-sinti 3 Rechters bevestigen dat beeld. Onlangs werd de gemeente Den Haag daarom verplicht om binnen vijf jaar de slaagkans van naar woonruimte zoekende woonwagenbewoners gelijk te trekken met die van reguliere woningzoekenden. College voor de Rechten van de Mens. (2024, 7 juni). Uitspraak discriminatie Gemeente Den Haag vanwege woonwagenstandplaatsen volgt lijn College. Geraadpleegd via https://www.mensenrechten.nl/actueel/toegelicht/toegelicht/2024/uitspraak-discriminatie-gemeente-den-haag-vanwege-woonwagenstandplaatsen-volgt-lijn-college 4
Dat er meer moet gebeuren, toont ook deze kaart. Op basis van cijfers uit de Herhaalmeting Woonwagenstandplaatsen in Nederland Van Leer, R., & Rottier, R. (2023). Woonwagenstandplaatsen in Nederland: Herhaalmeting 2023. Companen. Geraadpleegd van https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2023/09/15/herhaalmeting-2023-woonwagenstandplaatsen-in-nederland 5 is te zien welke gemeenten in 2023 wel of geen (concrete) uitbredingsplannen hadden. De kaart maakt zichtbaar dat op dat moment nog veel gemeenten hun aanpak moesten opstellen of concretiseren.
De interactieve versie van de kaart vind je hier.
Bron: Companen (2023), bewerkt door Platform31 Naast de herhaalmeting van Companen, kun je in de nieuwe versie van de Monitor Huisvesting Aandachtsgroepen het huidige aantal woonwagenbewoners per gemeente terugvinden. De monitor is onderdeel van waarstaatjegemeente.nl. Deze monitor maakt vergelijken binnen de regio en door de tijd mogelijk.
In de praktijk wordt er al vaker regionaal samengewerkt aan het vraagstuk. In de samenwerkingsregio Noordoost-Brabant stelden de samenwerkende gemeenten een gezamenlijk regionaal handelingskader en toewijzingsregels vast. Ministerie van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening. (2021, 11 mei). Noord-Brabant waagt sprong in het diepe met nieuw woonwagenbeleid. Geraadpleegd via https://www.volkshuisvestingnederland.nl/documenten/praktijkverhalen/2021/05/11/noord-brabant-waagt-sprong-in-het-diepe-met-nieuw-woonwagenbeleid 6 Datzelfde geldt voor de samenwerkingsregio Hart van Brabant. Ook daar werk(t)en gemeenten naar regionaal afgestemd woonwagenbeleid toe. In beide regio’s voerde men al een regionaal woonwagenbehoefteonderzoek uit. In de samenwerkingsregio Noordoost-Brabant is het uitgangspunt in het beleid om eerst lokaal naar de uitbreidingsmogelijkheden van bestaande woonwagenlocaties te kijken. Lukt dat niet, dan schuift de vraag door naar gemeenten in de regio die relatief de minste standplaatsen hebben.
In de regio Holland Rijnland legden gemeenten de regels van het toewijzen van standplaatsen vast in de regionale huisvestingsverordening. Holland Rijnland. (z.d.). Wijziging Huisvestingsverordening Holland Rijnland 2019 ten behoeve van wachtlijst woonwagenstandplaatsen. Geraadpleegd via https://hollandrijnland.nl/ruimte/wonen/wijziging-hvv-woonwagens/ 7 Een puntensysteem – gebaseerd op onder andere het zogenoemde afstemmingsbeginsel, wonen in familieverband (onder andere inwonende kinderen eerst) en inschrijftijd – bepaalt de volgorde. Dirks, F., & Hollanders, K. (2023, 24 oktober). Woonwagenwachtlijsten: naar een transparant toewijzingsbeleid. Geraadpleegd via https://www.platform31.nl/artikelen/woonwagenwachtlijsten-naar-een-transparant-toewijzingsbeleid/ 8 Samenwerken aan regionaal woonwagenbeleid ligt ook voor de hand in regio’s waar corporaties zich verenigden in regionale beheerstichtingen, zoals Stichting Woonwagenbeheer Zuidwest-Nederland of PIM-Zuid.
Voordat er echter concreet beleid en uitbreidingsplannen kunnen worden gemaakt is behoefteonderzoek nodig. In 2023 bleek slechts 55 procent van de Nederlandse gemeenten een woonwagenbehoefteonderzoek te hebben uitgevoerd De Jonge, H. (2023, 23 oktober). Herhaalmeting woonwagenstandplaatsen en inbreng van vermogen in verbindingen woningcorporaties [Kamerbrief]. Geraadpleegd via https://www.rijksoverheid.nl/documenten/kamerstukken/2023/10/23/kamerbrief-bij-herhaalmeting-2023-woonwagenstandplaatsen-in-nederland 9 . Volgens de onderzoekers van het NCDR-rapport is daarvan een groot deel niet naar tevredenheid van woonwagenbewoners uitgevoerd, is de methode niet altijd even transparant geweest en is het onderzoek in veel gevallen niet in samenspraak met woonwagenbewoners uitgevoerd. Vaak wordt nog onvoldoende rekening gehouden met familieverbanden. Daarom raden zij aan het behoefteonderzoek, net als het beleid en concrete plannen te ontwikkelen in nauwe samenspraak met woonwagenbewoners. Teodorescu, D., De Vries, F., & Van Kan, A. (2024). Van uitsterf- naar uitstelbeleid: Woonwagenbewoner zoekt nog steeds standplaats. Geraadpleegd via https://www.bureauncdr.nl/documenten/kamerstukken/2024/04/08/verkennend-onderzoek-woonwagenstandplaatsen-roma-en-sinti 10 Het is aan te raden, aangezien het beleid regionaal dient te worden afgestemd, het behoefteonderzoek ook in regionaal verband uit te voeren.
Om onderzoek en beleidsvorming in overeenstemming met woonwagenbewoners uit te kunnen voeren is één ingrediënt cruciaal: werken aan vertrouwen. Dirks, F., & Van Tol, A. (2022, 21 maart). Op weg naar meer standplaatsen voor woonwagens: Lessen uit tien gemeenten. Platform31. Geraadpleegd van https://www.platform31.nl/artikelen/op-weg-naar-meer-standplaatsen-voor-woonwagens/ 11 Wiersma, E. (2024). Waarborgen van de woonwagencultuur: het optimaliseren van locatieontwikkeling [Ongepubliceerde afstudeerscriptie]. Hogeschool Rotterdam. 12 Dat vraagt onder andere om meer en laagdrempeliger contact tussen gemeenten, woningcorporaties en woonwagenbewoners. Naast werken aan de relaties en vertrouwen zijn ook concrete acties nodig om te laten zien dat de behoeften van woonwagenbewoners serieus genomen worden, zoals het zoeken naar uitbreidingsmogelijkheden of het meenemen van standplaatsen in nieuwe locatie- of gebiedsontwikkelingen. Het herstellen van het contact en vertrouwen vraagt verder om betrouwbaarheid, culturele sensitiviteit en kennis van woonwagenbeleid.
Niet elke gemeente of corporatie zal echter zelf de expertise in huis hebben om de behoeftepeiling en het opstellen van woonwagenbeleid op een goede manier uit te voeren. Besteed je het woonwagenbehoefteonderzoek uit als gemeente, zorg dan wel voor een gemeentelijk ‘gezicht’ als aanspreekpunt en regisseur. En als je de uitvoering en het contact met woonwagenbewoners samen met de corporatie en/of buurgemeenten oppakt, dan is het mogelijk om elkaars expertise en capaciteit te delen. Nóg een reden om het vraagstuk regionaal op te pakken.
Onderzoek in opdracht van de nationaal coordinator tegen discrimanitie en racisme (NCDR) Teodorescu, D., De Vries, F., & Van Kan, A. (2024). Van uitsterf- naar uitstelbeleid: Woonwagenbewoner zoekt nog steeds standplaats. Geraadpleegd via https://www.bureauncdr.nl/documenten/kamerstukken/2024/04/08/verkennend-onderzoek-woonwagenstandplaatsen-roma-en-sinti 13 laat zien dat de gevolgen van voortdurende discriminatie nog altijd groot zijn. De auteurs spreken bij discriminatie van deze groep ook wel van ‘antiziganisme’. Dat kan individueel plaatsvinden, maar vaak is de discriminatie institutioneel van aard en op de groep gericht. Het komt in veel gevallen voort uit onbekendheid met de specifieke cultuur en historie van woonwagenbewoners, en de veelal negatieve beeldvorming in politiek en media.
Er is sprake van ‘uitstelbeleid’ bij veel gemeenten. Volgens Dominic Teodorescu, universitair docent politieke geografie aan de Universiteit van Amsterdam, is het een kwestie van bewuste keuzes en welwillendheid om de achterstand in te halen.
Teodorescu illustreert het belang van die keuzes met een vergelijking. “De totale oppervlakte van alle woonwagenstandplaatsen die nodig zijn om aan de behoefte te voldoen, vraagt pakweg 12% van het grondoppervlak van gemeente Haarlem. In de afgelopen decennia is er ondertussen veel meer grond gebruikt om luxe vakantieparken te bouwen: wel drie keer de oppervlakte van gemeente Haarlem.” Gemeenten staan dus volgens hem voor een keuze: aan welke functies en gebruikers ken je de schaarse ruimte toe?
Platform31 biedt gemeenten al diverse handvatten voor een regionale aanpak die aansluit bij de Wet versterking regie volkshuisvesting; onder andere met een handreiking hoe gemeenten een regionale woonzorgvisie op kunnen stellen Van Iersel, J., & Van Klaveren, S. (2023). Handvatten voor het opstellen van een heldere woonzorganalyse: Voorbereiding, organisatie en begeleiding bij het opstellen van een regionale woonzorganalyse. Platform31. Geraadpleegd via https://www.platform31.nl/artikelen/handvatten-voor-het-opstellen-van-een-heldere-woonzorganalyse/ 14 , met een infographic hoe zij een regionale spreidingsanalyse uit kunnen voeren Van Klaveren, S., Van der Heijden, M., & Van Iersel, J. (2024). Infographic Werken aan evenwichtige verdeling van aandachtsgroepen. Platform31. Geraadpleegd via https://www.platform31.nl/artikelen/infographic-werken-aan-een-evenwichtige-verdeling-van-aandachtsgroepen-over-de-regio/ 15 en met praktijkvoorbeelden van regionale afstemming Van Klaveren, S., Van der Heijden, M., & Van Triest, N. (2025). Regionale afspraken huisvesting aandachtsgroepen. Platform31. Geraadpleegd via https://www.platform31.nl/artikelen/regionale-afspraken-huisvesting-aandachtsgroepen/ 16 . Als opmaat naar het maken van regionale afspraken ontwikkelde Platfom31 een routekaart voor een aanpak voor het realiseren van extra standplaatsen, regionaal en lokaal.
Met de routekaart bouwen we voort op onze regionale spreidingsanalysetool, de ‘Wegwijzer woonwagen- en standplaatsenbeleid’ van de VNG en een recent afstudeeronderzoek naar het totstandkomingsproces van nieuwe standplaatsen en locatieontwikkelingen. De VNG-wegwijzer beschrijft uitgebreid hoe gemeenten samen met woningcorporaties en woonwagenbewoners woonwagen- en standplaatsenbeleid kunnen ontwikkelen en uitvoeren dat in lijn is met het beleidskader. Durmus, A., Danopoulos, A., Tiggeloven, P., & Klouwen, A. F. (2021). Wegwijzer gemeentelijk woonwagen- en standplaatsenbeleid. VNG. Geraadpleegd via https://vng.nl/artikelen/wegwijzer-woonwagen-en-standplaatsenbeleid 17 Dit in 2018 ontwikkelde beleidskader verwoordt de mensenrechtelijke uitgangspunten waar gemeenten rekening mee dienen te houden bij het opstellen van woonwagen- en standplaatsenbeleid. Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. (2018). Beleidskader gemeentelijk woonwagen- en standplaatsenbeleid. Geraadpleegd via https://www.volkshuisvestingnederland.nl/documenten/rapporten/2018/07/02/beleidskader-gemeentelijk-woonwagen-en-standplaatsenbeleid 18
Platform31 verzorgt al een aantal jaar het kennis- en leerprogramma ‘Op weg naar extra standplaatsen’. Daarin delen we praktijkvoorbeelden, organiseren we webinars om kennis te delen en verspreiden we deze kennis en we vervullen een rol als vraagbaak. De opbrengsten van het programma bundelen we in het kennisdossier ‘Lokaal woonwagenbeleid’.