Leren van City Deals: complexe problemen tackelen door experimenteren in verbinding

In complexe, maatschappelijke opgaven kan regulier beleid soms vastlopen of zelfs obstakels vormen. De overheid is van oudsher gericht op duidelijke regels, zorgvuldige planmatigheid en uitgebreide verantwoordingssystemen. Sommige opgaven vragen om een andere werkwijze. Bijvoorbeeld wanneer regels en systemen van overheden niet goed (meer) aansluiten bij de praktijk van uitvoerders of doelgroepen. Of wanneer het probleem vraagt om een experimenterende of innovatieve benadering.
Een interbestuurlijke samenwerking gericht op doorbraken en innovatie kan in zulke gevallen een antwoord bieden. Daarvoor is een vorm van samenwerking nodig die ruimte biedt om buiten de gebaande paden te treden en bestaande, vaak knellende kaders te verruimen.

City Deals als beleidssucces

City Deals laten zien dat dat werkt. Het lukt daarbinnen om nieuwe samenwerkingen te smeden tussen gemeenten, departementen, provincies, kennisinstellingen, bedrijven en maatschappelijke partijen, steeds op een specifieke veranderopgave. City Deals zijn opgericht in 2015 als onderdeel van het programma Agenda Stad van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Sindsdien zijn er 32 City Deals gesloten op uiteenlopende onderwerpen, zoals op mobiliteit, maatwerk in het sociaal domein, klimaatadaptatie, gezondheid, criminaliteit en energietransitie.
City Deals onderscheiden zich van reguliere beleidsvorming omdat koplopers in een afgebakend netwerk aan de slag om innovaties tot stand te brengen. City Deals pakken meervoudige problematiek creatief aan. Er wordt gestuurd op experimenteren, kennis uitwisselen, leren en innoveren. Zo werken ze buiten de gebaande paden van de reguliere besluitvormingsprocessen, vaak met succes. De City Deal-methode heeft zich bewezen als een werkwijze die adaptiever, flexibeler en meer op vooruitgang gericht is dan reguliere beleidsontwikkeling.

Wat maakt City Deals succesvol?

Vier elementen blijken bepalend voor het succes van City Deals.

Experimenteerruimte voor innovatie

City Deals bieden ruimte voor experimenten buiten de gebaande paden van reguliere beleidsprocessen. Dit betekent dat falen mag, mits ervan geleerd wordt, en dat deelnemers niet meteen of overmatig hoeven te verantwoorden over resultaten. Deze experimenteerruimte is essentieel voor innovatie, omdat het betrokkenen de mogelijkheid biedt om nieuwe methoden uit te proberen. Neem de City Deal Inclusieve Stad, waarbinnen vijf steden samenwerkten aan innovatieve aanpakken in het sociaal domein. Met experimenten ontwikkelden zij maatwerkoplossingen. Zo regelde gemeente Leeuwarden een tweedehands auto, waarmee een langdurig werkloze man een baan in Noord-Friesland kon aannemen. Dit gaf de cliënt toekomstperspectief én het bespaarde op de uitkeringskosten.

Onmisbare steun van stakeholders

Naast de experimenteerruimte is brede steun van stakeholders cruciaal voor het succes van City Deals. Dit omvat steun van gemeenten, maatschappelijke partners, bedrijven en beleidsverantwoordelijke ministeries. Dit vraagt om betrokkenheid van professionals, binnen en buiten de overheid, formeel of informeel invloedrijk, die hun nek uitsteken voor de deal. Het zijn mensen die de bestuurlijke of politieke top kunnen enthousiasmeren om de voortgang en experimenteerruimte van de deal te bewaken. Steun op topambtelijk en politiek niveau is vooral richting het einde van de deal essentieel, wanneer tijd en geld nodig is om een aanpak te borgen binnen organisaties.

Samenwerking: mensenwerk en sturen op energie

De menselijke factor in City Deal samenwerkingen is doorslaggevend. De koplopersgroep moet bestaan uit mensen met kennis, ervaring, commitment en een open houding tegenover nieuwe, creatieve ideeën en werkwijzen. Verder zorgt een niet-hiërarchische benadering en het sturen op energie voor een positieve dynamiek en motivatie onder de deelnemers. Een voorbeeld uit de City Deal Zicht op Ondermijning (met als doel: de preventieve aanpak van ondermijnende criminaliteit) laat het belang van een onderling goede sociale relatie zien. De projectleider nam alle partners van de deal voor 24 uur mee op een boottocht op het IJsselmeer. Deelnemers mochten de boot pas af, als ze het met elkaar eens waren over een werkplan, waar veel discussie over was. De boottocht zorgde op informele manier voor kennismaking en beter begrip van elkaars belangen. De interventie hielp de deal om uit de ‘dip’ te komen.

Timing: het juiste moment grijpen

Tot slot kan timing het verschil maken tussen succes en falen. Een gevoel van urgentie én onderlinge afhankelijkheid helpt om bestuurlijk commitment te krijgen voor deelname aan de samenwerking en borging van resultaten. Projectleiders moeten een goed gevoel hebben voor momentum én op een ondernemende manier om kunnen gaan met kansen die zich voor doen in de tijd. Zo zijn landelijke of lokale verkiezingen te gebruiken als lobbymoment een onderwerp op de agenda van de nieuwe coalitie te krijgen, zoals gebeurde bij de City Deal Gezonde en Duurzame Voedselomgeving.

Leren van City Deals

Voor publieke professionals bevatten de City Deals drie belangrijke lessen:

1. Creëer de benodigde experimenteerruimte en experimenteer met lef.
   Experimenteer buiten de gebaande paden van reguliere beleidsprocessen om tot succesvol en innovatief beleid te komen. Zorg voor een beschermde omgeving waarin geëxperimenteerd kan worden en omarm de risico’s van experimenteren als onderdeel van het leerproces.  
   
2. Zoek steun van stakeholders en benut die op strategische momenten.
   Zoek ambassadeurs van verschillende overheidslagen en partnerorganisaties, vooral in hoge functies. Benut hun steun wanneer er hobbels op de weg komen en zorg ervoor dat de top geïnformeerd en enthousiast is, met name wanneer je resultaten wil borgen.
3. Faciliteer samenwerking en stuur op energie.
   Vorm een koplopersgroep met deelnemers die kennis, ervaring, commitment en een open houding hebben. Werk in een niet-hiërarchische structuur en investeer in de onderlinge sociale relatie. Sturen op energie zorgt ervoor dat deelnemers gemotiveerd blijven en de samenwerking wendbaar is.

De ervaringen met succesvolle City Deals laten zien dat het vertrouwen in experimenten en de vrijheid om te innoveren de sleutel kunnen zijn tot vernieuwend beleid. De lessen van succesvolle City Deals kunnen publieke professionals helpen de moed te vinden om buiten de lijnen te kleuren en zo de weg te effenen voor doorbraken in het tackelen van de complexe maatschappelijke opgaven van deze tijd.