Inspiratie uit ontwerpend onderzoek in zes bestaande buurten

1. Ontwerp begint met goed kijken, luisteren en een breed perspectief

Hoe ontwerp je aan een gezonde leefomgeving in een bestaande buurt? Een ruimtelijke strategie of ontwerp voor een bestaande buurt, begint bij goed te kijken en te luisteren. En met het bestuderen van het beschikbare kaartmateriaal, ambities, beleid en data en de behoeften in de wijk. De ontwerpteams geven vier tips mee:

• Ga op pad en bezoek goede voorbeelden.
  Het helpt om vanuit een gezamenlijk kader en startpunt het onderzoek te starten. Als je nog niet weet wat dat kader is, ga dan gezamenlijk op zoek naar voorbeelden en wissel kennis uit.
• Kijk naar plekken in de buurt die nu geen passende functie hebben.
  Elke wijk heeft plekken die op dit moment geen passende functie (meer) hebben. Soms zijn er plekken die ooit een ontmoetingsplek waren, maar later bijvoorbeeld zijn omgebouwd tot parkeerplek. Deze plekken zijn het ankerpunt voor het plan. Je moet hier opnieuw naar kijken om te zien hoe je ze kunt herinrichten, maar ook om te onderzoeken naar wat hier op middellange termijn kan gebeuren. Een omgeving kan op verschillende manieren worden gebruikt en het gebruik ervan kan door de jaren heen veranderen.
• Hanteer een integraal perspectief: zoom geregeld in en uit.
  Bij het (her)ontwerpen van een gebouw is het, vanuit het ontwerp voor de leefomgeving, van belang niet alleen het gebouw centraal te stellen. Zoom ook in op de betekenis ervan voor het functioneren van de buurt. Andersom, als (her)ontwerpen van de buurt het startpunt is, focus dan op (potentiële) ontmoetingsplekken en wat die voor de buurt (kunnen) betekenen.
• Betrek ontwerpers: zij bieden verbeeldingskracht en toekomstperspectief.
  Ontwerpers kunnen een toekomstperspectief verbeelden. Maar met verbeeldingskracht alleen kom je er niet. Bewoners moeten zich wel herkennen in de ontwerpvoorstellen. Als dat lukt, is dat een groot compliment.

2. Betrek verschillende groepen inwoners bij ontwerp en strategie voor de buurt

Bewoners van de wijk betrekken, is het uitgangspunt bij ontwerpend onderzoek. Maar een goede participatie vraagt meer dan het organiseren van een bewonersavond. “Voor verbetering van een wijk is het wenselijk om een democratische vertegenwoordiging van bewoners te bereiken en niet alleen de usual suspects”, stelt onderzoeker en publicist Josse de Voogd. Hij ziet dat, in reactie op te weinig betrokkenheid, vaak meer van hetzelfde (informatiebijeenkomsten) wordt georganiseerd. Hij betoogt dat participatie voorbij het afvinklijstje moet komen. “Kijk naar het gebied en bekijk welke groepen van bewoners er te onderscheiden zijn en op welke manier zij input geven, hoe je al de inbreng weegt. Zorg als gemeente voor variatie in representatie.”

Josse de Voogd

Als onderdeel van het ontwerpend onderzoek voerde bureau Simply Community gesprekken in Kerkrade. Zij spraken 52 verschillende inwoners van de wijk in hun huiskamers, op straat en bij de winkels. Op basis van deze gesprekken en andere onderzoeksgegevens van de gemeente en corporatie, kwam antropologe Ruth Soenen tot vijf profielen die laten zien hoe mensen zich verhouden tot hun buurt. Dit zijn profielen van zowel de zichtbare inwoners, die vaak actief zijn in het verengingsleven, als de niet-georganiserde inwoners. “Door input van die verschillende groepen bewoners op te halen en oog te hebben voor de minder zichtbare bewoners, kan je sociale initiativen en ruimtelijke ingrepen beter afstemmen op de aanwezige verscheidenheid aan bewoners in de wijk.” LSA bewoners benadrukt de belangrijke rol voor de sociale professional bij het ophalen van diverse input van bewoners. Zij hebben aanvullende meerwaarde in een ontwerpteam.

Ruth Soenen

Voor de zes buurten zijn verschillende ruimtelijke interventies in schaal en tijd uitgewerkt. Het onderzoeken van mogelijke verbeteringen van de leefomgeving leidt soms tot uitgesproken reacties van bewoners. Soms wordt het groen met (sociale) onveiligheid geassocieerd. Een alternatief parkeerplan leidt vaak tot weerstand. Richt het proces zo in dat er allerlei openingen zijn voor co-creatie.

Francesco Veenstra aan het woord

3. Maak een uitvoeringsagenda voor de leefomgeving en gebruik de Omgevingswet

De uitkomsten van de ontwerpend onderzoeken zijn voor de gebiedscoalities geen eindresultaat. Het is een startdocument om stappen te zetten in het gezonder, socialer en veiliger maken van de leefomgeving. Hoe zorgen we dat de ontwerpstrategieën voor de leefomgeving ook echt opvolging krijgen? “De Omgevingswet biedt hiervoor een kapstok”, benadrukt Rijksbouwmeester Francesco Veenstra. “We zijn volop aan het experimenteren met de Omgevingswet. In de wet staat de leefomgeving centraal en niet de regels, net als bij BuurtSaam. Dit is de plek waar deelnemers kunnen experimenteren met de geleerde lessen, de methodiek en aanpak van het ontwerpend onderzoek. Daarbij verdient de samenwerking tussen het sociale en fysieke doemein de aandacht. Dat geldt voor gemeenten intern, waar de sociale en fysieke opgaven vaak bij verschillende wethouders liggen. Maar ook tussen de verschilende betrokken partijen van wonen, welzijn en zorg. Dat vraagt om een andere manier van werken.”

Meer weten over het ontwerpend onderzoek?

Zes gebiedscoalities deden mee aan het ontwerpend onderzoek en gingen met ontwerpteams aan de slag om concrete ontwerpvoorstellen te koppelen aan een buurtverhaal van bewoners. De uitkomsten van de ontwerpend onderzoeken voor zes verschillende bestaande buurten bieden bruikbare strategieën om het buurtverhaal op te halen, te analyseren en te vertalen naar sociaalruimtelijk ontwerp en concrete interventies. De resultaten zijn te vinden op de website van het College van Rijksbouwmeester en Rijksadviseurs (CRa). Het CRa publiceert in maart haar inzichten en reflecties.