Innovatieve telwijze brengt dak- en thuisloosheid in kaart

In opdracht van de Europese Commissie ontwikkelde de universiteit in Leuven (België) de European Typology of Homelessness and Housing Exclusion, oftewel de ETHOS-telling. De Hogeschool Utrecht en het Kansfonds introduceerde dit in Nederland. De ETHOS-telling bestaat uit een eendaagse telling waarin een regio een point-in-time-meting doet. Gemeenten, organisaties en andere mensen, die om verschillende redenen in contact staan met (potentiële) dak- en thuisloze mensen, vullen op de betreffende dag over deze mensen een vragenlijst in. Hierdoor komen ook mensen in beeld die normaalgesproken onder de radar blijven, omdat ze bijvoorbeeld niet in een instelling verblijven. In 2023 is deze telling voor het eerst toegepast in de twee genoemde regio’s in Noordoost-Brabant. In 2024 hebben zes regio’s meegedaan (waaronder Gelderland-Zuid) en in 2025 komen er daar nog negen bij.

Terugblik Meierij en Bommelerwaard en Noordoost-Brabant-Oost

Dit zijn de eerste regio’s in Nederland die in 2023 aan de slag ging met de ETHOS-telling. Er was een gezamenlijke projectgroep van de Hogeschool en de twee deelnemende regio’s. Esther van Tilburg, voorzitter netwerk opvang en wonen bij de gemeente ‘s-Hertogenbosch, vertelt hoe het aanbod van de ETHOS-telling paste bij het al ambitieuze beleid op dakloosheid in de regio. “Het kwam als een oplossing voor een probleem.” Van Tilburg coördineerde het onderzoek in de regio Meierij en Bommelerwaard. Ze stelde een werkgroep samen met belangrijke stakeholders uit verschillende domeinen – gemeentelijke medewerkers uit het sociaal en fysiek domein, maar ook woningcorporaties, zorginstellingen en handhaving. “Met die werkgroep inventariseerden we wie er allemaal mee moesten doen aan de teldag.” Uiteindelijk deden 90 organisaties mee.

In de regio Meierij en Bommelerwaard kwam uit de telling naar voren dat de groep kinderen en jongeren groter bleek dan eerder gedacht, namelijk 123 waarvan vier alleenstaand. “We hadden al wel een vermoeden”, vertelt van Tilburg. “Maar dat het er zoveel waren, wisten we van tevoren niet.” Ook het aandeel vrouwen bleek groter dan verwacht, zeker een derde van de in totaal 1.498 getelde mensen in beide regio’s van Noordoost-Brabant. De ETHOS-telling blijkt van toegevoegde waarde: de meerderheid van de getelde mensen kwam in beeld dankzij organisaties die zich niet specifiek richtten op dak- en thuisloze mensen, zoals buurteams, scholen en zelfs de Nederlandse Spoorwegen.

Na de publicatie van de resultaten organiseerde de werkgroep workshops om gezamenlijk te bespreken hoe deze inzichten konden worden vertaald naar beleid en uitvoering. Van Tilburg: “Al tijdens het persmoment heb ik de werkgroep omgedoopt tot werkgroep ’Aanpak dakloosheid’. Met deze groep ontwikkelen we een nieuwe aanpak dakloosheid, gebaseerd op de nieuwe inzichten. Op basis van het Nationaal Actieplan Dakloosheid werken wij zeven actielijnen uit voor de regio Meierij en Bommelerwaard.”

Resultaten Meierij en Bommelerwaard

Uit de ETHOS-telling kwam naar voren dat 32 mensen op straat leven, waarvan 23 in ‘s-Hertogenbosch. Om deze groep beter te ondersteunen wil de regio in ‘s-Hertogenbosch een inloopvoorziening creëren. Daar kunnen inwoners zonder vaste woonplek terecht voor een kop koffie en informatie. Voor de groep mensen die bij derden op de bank slapen, verreweg de grootste groep, wil de regio meer inzetten op preventie. Een van de gemaakte afspraken is bijvoorbeeld dat er ten minste 30 procent directe bemiddeling komt voor inwoners met een zorgvraag (waaronder dakloze inwoners). Zo vinden kwetsbare inwoners sneller een passende woning en komen minder snel in de opvang terecht.

Een andere grote groep die voor het eerst goed zichtbaar werd dankzij de ETHOS-telling waren kinderen (223 in totaal). De belangrijkste aanleiding voor dak- en thuisloosheid onder kinderen zijn relatiebreuken van de ouders. De regio wil daarom beter inzetten op vroegsignalering onder scholen en consultatiebureaus. Daarnaast wil de regio de belangen van kinderen steviger laten meewegen in haar regionaal urgentiebeleid.

Tabel: aantal getelde mensen in Noordoost-Brabant (Meierij en Bommelerwaard en Noordoost Brabant Oost) (15/16 mei 2023) en Gelderland-Zuid (9 april 2024)

Terugblik Gelderland-Zuid

Gelderland-Zuid deed in 2024 mee aan de tweede ronde ETHOS-tellingen in Nederland. Robin Heijna, regiocoordinator ETHOS telling Gelderland-Zuid, en Carlos Weijers, procesregisseur zorg en veiligheid bij de gemeente Culemborg, waren samen de regionale coördinatoren voor het proces. Centrumgemeente regio Nijmegen betreft een groot verzorgingsgebied en bevat twee subregio’s; Rijk van Nijmegen en Rivierenland. “In Rivierenland lag er in 2022 de opdracht om dakloosheid terug te dringen met 50 procent”, vertelt Weijers. “Maar niemand wist, of kon hard maken van welk aantal dat dan zou moeten zijn. Vanuit Rivierenland ontstond de behoefte om steviger samen te werken met Rijk van Nijmegen als het gaat om het realiseren van ken- en stuurgetallen. Tegelijkertijd kwam het Nationaal Actieplan Dakloosheid- Eerst een Thuis uit. We wisten dat we geen goede ken- en stuurgetallen hadden om een regionale vertaling te kunnen maken van dit actieplan. De ETHOS-telling is een mooie manier gebleken om die ken- en stuurgetallen te realiseren.”

De Hogeschool Utrecht hielp de regio met inventariseren welke stakeholders allemaal benaderd moesten worden. Heijna: “Dat ging van voor de hand liggende organisaties zoals opvang locaties tot scholen en boswachters.” Net als in Noordoost-Brabant is vervolgens met de belangrijkste stakeholders een werkgroep gevormd die aan de slag gingen met draagvlak creëren in het hele netwerk. In verschillende bijeenkomsten zijn partijen uitgenodigd om hen te informeren over het onderzoek en de vragenlijst toe te lichten. Heijna: “Ik had meer weerstand verwacht, maar het viel enorm mee. Enige tegenvaller was dat de politie niet heeft meegedaan.”

Resultaten Gelderland-Zuid

Op 9 april 2024 ebben 84 organisaties in totaal 1.357 dak- en thuisloze mensen geteld. Hiervan waren 1.196 volwassen en 160 kinderen. Wat opvalt is dat de grootste groep (33%) bij familie of vrienden op de bank slaapt. Het stereotype van een dakloos iemand op straat is de een na kleinste groep (8%). Ook de groep die in niet conventionele woonruimte woont (zoals een caravan of vakantiewoning) is groot (20%). Wat verder opvalt is dat bijna een derde van de getelde mensen op de teldag al langer dan twee jaar dak- of thuisloos was. Dat is opvallend hoger dan de andere regio’s die meededen, waar het gemiddelde op een kwart ligt. Heijna: “We vermoeden dat de lange wachttijden voor een sociale huurwoning – inmiddels opgelopen tot boven de twintig jaar voor Nijmegen – de belangrijkste reden is waarom personen in onze regio langer dan gemiddeld in een situatie van dak- en thuisloosheid verkeren.”

Weijers is sinds oktober 2024 projectleider van het Actieplan Dakloosheid Gelderland-Zuid en verantwoordelijk voor de realisatie van het regionale actieplan. “Ik heb me in de eerste periode gericht op het creëren van urgentiebesef bij de verschillende domeinen. Hierbij waren de uitkomsten van de ETHOS-telling en het momentum dat gecreëerd was, erg behulpzaam. Hierdoor is het gelukt om betrokkenheid van de ketenpartners goed te borgen.” In vier ketenwerkgroepen wordt de basis gelegd voor het Actieplan voor de onderwerpen Financiële bestaanszekerheid, Preventie, Wonen eerst en Versterken van de uitvoeringspraktijk.

ETHOS telling in de toekomst

In 2025 zal de ETHOS-telling weer plaatsvinden in Nederland, eentje in het voorjaar en eentje in het najaar. In voorjaar 2025 doen 57 gemeentes uit negen regio’s mee, waaronder andere grote steden als Amsterdam en Den Haag. Ook voor de telling in het najaar hebben zich inmiddels meerdere regio’s aangemeld. Platform31 blijft de ontwikkelingen de komende jaren volgen.