Het Rijk heeft een visie op bewonersinitiatieven, nu gemeenten nog

Er is een grote rol weggelegd voor bewonersinitiatieven in de energietransitie. Om goed te kunnen functioneren hebben zij wel duidelijkheid vanuit de overheid nodig. In mei presenteerde (toen nog missionair) minister Jetten de kabinetsvisie burgerbetrokkenheid bij de energietransitie. Daags voor de val van het kabinet verstevigde de minister de positie van bewonersinitiatieven die een warmtenet willen ontwikkelen. Hiermee zet de Rijksoverheid stappen naar meer structurele en uniforme ondersteuning van bewonersinitiatieven. Nu zijn gemeenten aan de beurt.

Kabinetsvisie geeft duidelijkheid aan bewonersinitiatieven

De kabinetsvisie heeft als doel om de betrokkenheid van inwoners bij de energietransitie te vergroten. Naast het versterken van participatie bij beleidsontwikkeling moet de kabinetsvisie de positie van bewonersinitiatieven versterken. En in een kamerbrief van 6 juli wordt de ruimte voor bewonersinitiatieven die een klein warmtenet willen realiseren (‘warmtegemeenschappen’) verduidelijkt. Niet alleen warmtebedrijven met een publiek meerderheidsbelang, maar ook warmtegemeenschappen moeten met de aanstaande Wet collectieve warmte (Wcw) aangewezen kunnen worden als warmtebedrijf.

Dat is goed nieuws voor bewonersinitiatieven: zij worden door het Rijk gepositioneerd om een grotere rol te spelen in de energie- en warmtetransitie. Helaas ontbreekt het bij veel gemeenten nog aan een duidelijke visie op bewonersinitiatieven; welke rol zij kunnen spelen in de energietransitie blijft in de gemeentelijke planvorming vaak in het midden. Of bewonersinitiatieven op de gewenste manier, in de gewenste mate en op het gewenste moment ondersteuning krijgen is daardoor onzeker.

Verschillen in gemeentelijke ondersteuning

Platform31 volgt sinds 2021 een achttal bewonersinitiatieven die zich bezighouden met het verduurzamen en aardgasvrij maken van hun wijk, buurt of dorp. In ons eerste rapport constateerden we al dat de verschillen tussen gemeenten groot zijn wat betreft de ondersteuning die zij aan initiatieven bieden.

Twee jaar en tientallen gesprekken later loopt de rolopvatting en houding van gemeenten richting bewonersinitiatieven nog steeds sterk uiteen. Terwijl de ene gemeente zich terughoudend opstelt, denkt en helpt de andere gemeente actief mee. Verschillen in ondersteuning komen niet voort uit lokaal beleid, maar lijken in sterke mate afhankelijk van de tijd en motivatie van een welwillende ambtenaar – als er al een aangewezen ambtenaar is om het initiatief te ondersteunen. Geen maatwerk dus, maar willekeur.

Gemeenten, stel je responsief en flexibel op …

We zien echter dat de wijze van ondersteuning van de gemeente bepalend kan zijn voor het succes van een bewonersinitiatief. Dat betekent niet altijd de meest intensieve of dure vorm van ondersteuning; soms is een initiatief gebaat bij zo min mogelijk bemoeienis vanuit de gemeente, omdat dat hen de ruimte biedt om te experimenteren en op hun eigen tempo te professionaliseren. In andere gevallen is een convenant en een vaste plek op de begroting wenselijker. Om de precieze ondersteuningsbehoefte van de lokale bewonersinitiatieven te achterhalen zullen gemeenten zich responsiever moeten opstellen. Oftewel: met enige mate van flexibiliteit in gesprek gaan over de wensen en behoeften van hun bewonersinitiatieven en daarop acteren. Hiervoor helpt het de betrokken ambtenaar én de bewonersinitiatieven als de verschillende ondersteuningsvormen die de gemeente te bieden heeft, inzichtelijk zijn.

… en kom tot een heldere visie

Daarom de oproep aan gemeenten om het voorbeeld van het (inmiddels gevallen) kabinet te volgen en met een eigen visie op bewonersinitiatieven in de energietransitie te komen. Meer concreet; hoe ziet de gemeente de rol van bewonersinitiatieven in de warmtetransitie, welke rol ziet de gemeente daarin voor zichzelf en wat zou men samen met de initiatieven willen bereiken? Uit andere domeinen, zoals het wijkgericht werken of het sociaal domein, is bekend dat een visie op participatie een bottom-up initiatief kan helpen om een plek aan de gesprekstafel te krijgen en soms zelfs een duidelijkere positie in de beleidsvorming te bemachtigen. Deze bewezen werkwijzen uit andere beleidsvelden kunnen mogelijk toegepast worden in het energiedomein.

Een gemeentelijke visie biedt bewonersinitiatieven de (broodnodige) duidelijkheid en kan helpen bij het vrijmaken van middelen en capaciteit om hen te ondersteunen. Ook maakt een visie op de rol van bewonersinitiatieven de weg vrij voor intensievere samenwerkingsvormen, waarin het initiatief bijvoorbeeld taken overneemt van de gemeente – mogelijk zelfs op weg naar een energie- of warmtegemeenschap. Daarmee benut je de innovatiekracht uit de samenleving en breng je bewonersinitiatieven écht in positie om het verschil te maken.