Vraagstelling en aanpak
De centrale vraag van het verkennend onderzoek is: hoe gaan gemeenten (aan de randen van het land) te werk om hoge energiearmoede in een wijk (of meerdere wijken) tegen te gaan? Het antwoord op deze vraag is nuttig voor andere gemeenten die met dezelfde opgave te maken hebben.
Om na te gaan welke gemeenten aan de randen van het land wijken of dorpen kennen met hoge energiearmoede, is gebruik gemaakt van verschillende TNO-rapporten waarin informatie over de omvang van energiearmoede op gemeente- en wijkniveau wordt gegeven.
Daarbij is in het bijzonder gekeken naar de indicatoren LIHE(K) (of LILEK) op wijkniveau.
Zo is een lijst van gemeenten (aan de randen van het land) ontstaan waar de energiearmoede in een wijk of dorp hoog is. ‘Hoog’ betekent concreet een positie van de betreffende wijk of dorp in de top 200 van hoogste percentages (van alle wijken in Nederland die worden onderscheiden) voor de genoemde indicatoren. Er is met ruim 20 gemeenten contact opgenomen voor een gesprek. Deze gemeenten zijn benaderd via bestaande contacten. Uiteindelijk heeft dit geresulteerd in 14 gesprekken met gemeenten.
In het eerste contact met de gemeenten hebben wij gevraagd naar een gesprekspartner die het meest over het onderwerp ‘aanpak van energiearmoede’ zou kunnen vertellen. Daaruit bleek dat het onderwerp vaak was belegd bij een medewerker van team duurzaamheid. De gesprekken vonden dan ook voornamelijk plaats met beleidsmedewerkers die duurzaamheid en/of energietransitie in hun portefeuille hebben en goed bekend zijn met de gemeentelijke aanpak maar ook spraken we met enkele beleidsmedewerkers sociaal domein. De functiebenamingen van de gesprekspartners varieerden van beleidsmedewerker duurzaamheid en procesregisseur sociaal domein tot projectleider energietransitie en klimaatadaptatie. Opvallend was dat meerdere keren de gesprekspartner tijdelijk bleek te worden ingehuurd door de desbetreffende gemeente.
In elk van de gesprekken met gemeenten stond in eerste instantie de wijk centraal waar de energiearmoede hoog is. De centrale vraag daarbij was ‘wordt er specifiek beleid gevoerd om de energiearmoede in die specifieke wijk aan te pakken?’ Indien het antwoord ontkennend was, werd het gesprek voortgezet om zo het generieke beleid van de desbetreffende gemeente door te nemen. Daarbij is ook gevraagd naar eventuele betrokkenheid van de in de gemeenten actieve bewonersinitiatieven in de aanpak van energiearmoede. De gesprekken zijn gevoerd op basis van een gesprekspuntenlijst. Van elk gesprek is een beknopt verslag gemaakt. Het onderstaande geeft de belangrijkste bevindingen van de gesprekken weer.
Resultaten gesprekken
Bekend met hoge energiearmoede?
Voor de meeste geïnterviewde gemeenten geldt dat het bekend is dat er een wijk (of meerdere wijken) zijn waar de energiearmoede (zeer) hoog is. Een enkele keer wordt opgemerkt dat dat wellicht bekend is bij een andere collega (die werkzaam is in het sociaal domein) maar er zijn ook een paar gemeenten die aangeven dat men er niet van de op de hoogte is of dat men verrast is omdat men andere wijken had verwacht.
Oorzaken?
De oorzaken die worden gegeven voor de hoge energiearmoedecijfers zijn divers. Meerdere keren wordt gewezen op het gegeven dat het om een wijk of buurt gaat met relatief veel woningcorporatiebezit en slecht geïsoleerde particuliere woningen. In die wijken of buurten staat het verduurzamen bij veel woningeigenaren (nog) niet op het netvlies of het heeft geen prioriteit omdat er andere, meer urgente sociaalmaatschappelijke uitdagingen zijn. Gemeenten hebben ook niet altijd een goed beeld van hoe woningcorporaties bezig met hun verduurzamingsopgave. Een enkele keer wordt opgemerkt dat de buurt of wijk relatief veel ouderen kent die minder bezig zijn met de energietransitie (en met verduurzamingsmaatregelen van hun eigen woning).
In de gesprekken komt ook regelmatig naar voren dat het lastig is bewoners in de buurten en wijken met hoge energiearmoede te bereiken. Dat kan te maken hebben met – zoals hiervoor ook opgemerkt – de aanwezigheid van meerdere sociaalmaatschappelijke uitdagingen waardoor men niet openstaat voor een gesprek met de gemeente over verduurzaming van de woning. Maar ook kan het soms te maken hebben met de migratieachtergrond van bewoners waarmee het vanwege een taalbarrière lastig te communiceren is. Ook de minder hoge sociale cohesie wordt een paar keer genoemd als reden dat men bewoners minder snel weet te bereiken. Een enkele keer wordt aangegeven dat de (energie)armoede vooral zit bij startende huishoudens die recent een woning hebben gekocht die lastig zijn om te verduurzamen (bijvoorbeeld jaren 20-woningen uit de vorige eeuw of voormalige corporatiewoningen). Vaak betaalt men de hoofdprijs voor de woning en dan dient deze ook nog verduurzaamd te worden. Daarvoor ontbreken dan de middelen.
Aanwezigheid bewonersinitiatieven?
Opvallend is dat er onder de gesprekspartners vaak onduidelijkheid is of een bewonersinitiatief (die zich richt op de energietransitie) actief is in de buurt of wijk met een relatief hoog energie-armoedepercentage. “Dat zou ik aan een collega moeten vragen”. Gesteld kan worden dat in de wijken waar de energiearmoede relatief hoog is bewonersinitiatieven vrijwel niet aanwezig zijn of (als ze er zijn) weinig tot geen bekendheid hebben bij de gemeente. Dat zou te maken kunnen hebben met het gegeven dat in dergelijke wijken andere, meer nijpende, problematiek speelt (bijvoorbeeld rond gezondheid) en dat de aanpak van energiearmoede niet de eerste aandacht heeft van bewoners. De bewonersinitiatieven die worden genoemd zijn, zover bekend bij de gesprekspartners, niet direct betrokken bij de aanpak van energiearmoede.
Een enkele keer wordt opgemerkt dat men bezig is om bewoners (en andere belanghebbenden) uit de wijk te betrekken bij een wijkontwikkelplan om te kijken hoe er kan worden verduurzaamd. Ook wordt er een paar keer aangegeven dat een bewonersinitiatief wordt betrokken bij de totstandkoming van een wijkuitvoeringsplan. Een aantal gemeenten geeft aan dat er wel energiecoöperaties in de gemeente actief zijn, maar dat deze zich over het algemeen niet richten op de energiearmoede doelgroep.
Specifiek wijkgericht beleid?
Er zijn slechts een paar gemeenten die energiearmoedebeleid voeren dat specifiek gericht is op één of enkele wijken waar de energiearmoede hoog (of het hoogst) is. Zo is er in één gemeente een specifieke wijkgerichte aanpak in vijf focuswijken,
maar daar is sprake van naast het generieke beleid dat de desbetreffende gemeente voert. Samen met de aanwezige woningcorporaties heeft de gemeente aan de hand van de renovatieplannen van deze woningcorporaties een plan van aanpak voor deze wijken gemaakt.
In één andere gemeente is de aanpak gericht op één wijk, te weten de wijk waar de energiearmoede het hoogst is. De reden dat de aanpak zich richt op één wijk (en niet op meer wijken) heeft te maken met beperkte capaciteit en middelen. Huishoudens met een laag inkomen en een laag energielabel worden met de aanpak geholpen om hun energiekosten omlaag te brengen. Dit wordt onder andere gedaan door een ‘Klusteam’ dat gratis kleine energiebesparende maatregelen als tochtstrippen, ledverlichting en waterbesparende douchekoppen komt installeren bij mensen thuis.
Generiek beleid
De meeste gemeenten voeren generiek beleid gericht op het tegengaan en aanpakken van energiearmoede. Bij het voeren van generiek beleid zijn de maatregelen veelal op doelgroepen gericht, dus niet alleen degenen die in de wijk, buurt of dorp wonen met een hoge energiearmoede maar ook in andere wijken, buurten en dorpen. Door een aantal gemeenten wordt wel aangegeven dat er met het generieke beleid wordt gestart in de wijken waar de energiearmoede het hoogst is. Ook wordt een paar keer aangegeven dat de gemeente voor de wijk of wijken met de hoogste energiearmoede als eerste start met het opstellen van het wijkuitvoeringsplan.
De hoge energiearmoede in die wijk is daarvoor het belangrijkste argument.
Het voeren van generiek beleid gericht op doelgroepen start vaak met het in beeld krijgen – door de gemeente zelf of door inschakeling van een adviesbureau – waar de energiearmoede (of het risico erop) het grootst is. Hoe dit concreet wordt aangepakt, verschilt per gemeente, maar opvallend is dat er eerder naar inkomen wordt gekeken dan naar de energetische kwaliteit van de woning. Dat heeft deels te maken met het gegeven dat men huishoudens met lage inkomens (bijvoorbeeld een inkomen onder de 130 procent van het sociaal minimum) al vaak in beeld heeft vanwege de koppeling aan de energietoeslag. Deze groep wordt geregeld als eerste benaderd. Huishoudens die een wat hoger inkomen hebben kunnen zelf een aanvraag indienen voor hulp, bijvoorbeeld van een energiecoach. Maar zoals gezegd verschilt de aanpak per gemeente.
Uit de gesprekken met de gemeenten blijkt dat zij het aanpakken en tegengaan van energiearmoede niet als een op opzichzelfstaand vraagstuk zien. Indien er sprake is van energiearmoede dan spelen er vaak ook andere sociaalmaatschappelijke problemen, bijvoorbeeld schulden of een slechte gezondheid, zo geven de gemeenten aan. Dat is dan ook een belangrijke reden voor gemeenten om energiearmoede breed aan te pakken, met name vanuit het sociaal domein. De energiecoach of energiefixer die bij de inwoners achter de voordeur komt, zien andere sociaalmaatschappelijke problematiek en geven dit door aan medewerkers binnen het sociaal domein die daar vervolgens verder mee aan de slag gaan. Het gegeven dat de gemeentelijke aanpak van energiearmoede vooral gericht is op de sociaalmaatschappelijke kant ervan betekent niet dat de verduurzamingskant niet aan de orde komt. Wel beperkt het zich veelal tot kleinere verduurzamingsmaatregelen (bijvoorbeeld maatregelen rond energiebesparing). Grotere, meer structurele maatregelen (bijvoorbeeld isolatiemaatregelen) zijn minder te zien bij huishoudens die met energiearmoede kampen. Dat heeft enerzijds te maken met het gegeven dat veel huishoudens die met energiearmoede te maken hebben in een huurwoning wonen (en dus afhankelijk van de eigenaar or corporatie zijn). Anderzijds staat de isolatieaanpak in veel van de gesproken gemeenten nog in de kinderschoenen. Soms hebben gemeenten nog geen aanpak of ontzorgingsaanbod, anderen staan pas in de startblokken (en hebben er nog niet of nauwelijks over gecommuniceerd) waardoor voor huishoudens de weg naar subsidies nog moeilijk te maken is.
Zoals aangegeven zijn er ook gemeenten die in de wijken met de hoogste energiearmoede willen beginnen met het opstellen van een wijkuitvoeringsplan.
Soms wordt daarbij vermeld dat er specifiek vanuit de gemeenteraad wordt gekozen om te starten met deze wijken omdat de huishoudens die er wonen extra kwetsbaar zijn en een structurele oplossing nodig hebben. De intentie is er om zo veel mogelijk bewoners hierin mee te krijgen. De gemeente (of een adviesbureau) stellen hiervoor een participatiestrategie op om met bewoners, woningcorporaties, energiebedrijven e.d. gezamenlijk tot een plan te komen.
In één gesprek kwam naar voren dat er – naast de eigen, lokale aanpak – ook sprake is van een regionale aanpak van energiearmoede, namelijk het isolatie en verduurzamingsprogramma (IVP) Parkstad Limburg.
Het IVP is opgezet als ‘groeimodel’, dat wil zeggen dat er activiteiten of regelingen aan kunnen worden toegevoegd of beëindigd. Daardoor kunnen ook meer of andere doelgroepen ondersteund worden. Het IVP krijgt – naast het Nationaal Isolatie Programma (NIP) en de Specifieke Uitkering (SPUK) – middelen vanuit verschillende bronnen zoals het volkshuisvestingfonds en regiodeal.
Mix aan maatregelen, subsidies en aanpakken
Elke gemeente kent een mix aan gemeentelijke- en landelijke maatregelen, subsidiemogelijkheden en aanpakken. Regelmatig, maar zeker niet altijd, worden genoemd de SPUK Aanpak Energiearmoede, de inzet van energiecoaches- en fixers (die vaak vanuit SPUK worden gefinancierd), het Nationaal Isolatie Programma (NIP), de energietoeslag en de witgoedwissel. De energietoeslag wordt vrijwel door alle gemeenten genoemd. Ook de inzet van energiecoaches en/of energiefixers wordt door de meeste gemeenten genoemd. Het NIP en de witgoedwissel zijn bekend maar veel gemeenten staan nog maar in de startblokken, of zijn net begonnen, om actief hierover te communiceren en ermee aan de slag te gaan.
- NIP Het Nationaal Isolatieprogramma (NIP) heeft als doel om uiterlijk in 2030 2,5 miljoen huur- en koopwoningen te isoleren. Daarbij ligt de nadruk op de 1,5 miljoen slechtst geïsoleerde woningen (energielabel E, F en G). Hiervoor is door het Rijk ruim € 4 miljard beschikbaar gesteld. Maatregelen die onder de NIP vallen zijn onder andere de Lokale Aanpak Isolatie, waarbij gemeenten inzetten om 750.000 koopwoningen te isoleren, het isoleren van 1 miljoen huurwoningen door verhuurders, de besparing van energie met laagdrempelige maatregelen (zoals de inzet van energiefixers) en het versneld isoleren van 750.000 koopwoningen met landelijke hulpmiddelen, waaronder de Investeringssubsidie Duurzame Energie (ISDE) en het Warmtefonds.
Al deze maatregelen zijn bedoeld om de energierekening van huishoudens te verlagen en bij te dragen aan de klimaatdoelstellingen van Nederland. Hoe de gemeenten deze isolatie aanpak opzetten verschilt. Sommige gemeenten zijn al bezig met het inrichten van een ontzorgingsaanbod voor grote maatregelen. Zo heeft een gemeente al een pilot uitgevoerd met het aanleggen van dakisolatie en werkt een andere gemeente hiervoor samen met het Regionaal Energieloket. Anderen zitten nog in het denkproces hoe ze dit vorm kunnen gaan geven. De denkrichtingen hierin verschillen van het opzetten van een voucherregeling tot aan ‘doe het zelfaanpakken’. Volledige ontzorging is weinig genoemd.
- SPUK Energiearmoede De specifieke uitkering (SPUK) is een financiële regeling van de Nederlandse overheid om gemeenten te ondersteunen bij het aanpakken van energiearmoede. Gemeenten hebben de vrijheid om zelf te bepalen hoe ze de middelen inzetten, zolang ze gericht zijn op het verminderen van de energielasten voor kwetsbare huishoudens, bijvoorbeeld door energiebesparende maatregelen, het verbeteren van de isolatie van de woning of door energieadvies te verstrekken). Gemeenten hebben in drie tranches in 2022 en 2023 in totaal € 550 miljoen van het Rijk ontvangen voor de aanpak van energiearmoede. Recent is door het Rijk besloten de uitvoeringstermijn van deze SPUK te verlengen van 2025 naar tot en met 2027 zodat gemeenten meer tijd hebben voor de uitvoering. Bijna alle gemeenten geven aan deze gelden in ieder geval in te zetten voor energiecoaches en -fixers.
In de meeste gemeenten waarmee een gesprek is gevoerd, spelen energiecoaches en energiefixers vaak een belangrijke rol. Energiefixers brengen bijvoorbeeld gratis kleine energiebesparende maatregelen aan zoals tochtstrippen, ledverlichting en waterbesparende douchekoppen. Energiecoaches geven advies. Zij gaan met bewoners in gesprek over de energierekening en energiegedrag en laten zien welke apparaten veel stroom of gas verbruiken. In de gesprekken met de gemeenten wordt het onderscheid tussen energiecoaches en energiefixers niet altijd duidelijk. In de praktijk blijkt het onderscheid tussen beiden niet zo hard. Soms heeft men het over de energiefixer en blijkt deze ook advies te geven of komt naar voren dat ook de energiecoach tochtstrips aanbrengt.Wie die energiecoaches en energiefixers zijn verschilt per gemeente en ook op welke wijze zij te werk gaan is in elke gemeente vaak weer anders. In de ene gemeente zijn het bijvoorbeeld overwegend vrijwilligers die worden ingezet, vaak personen die de wijk, buurt of het dorp goed kennen. In een andere gemeente zijn het bijvoorbeeld betaalde professionals van de Energiebank. De keuze voor betaalde, dan wel vrijwillige coaches, hangt in de praktijk van financiële, praktische, maar ook culturele en sociale overwegingen van gemeenten af.
Hoe coaches en fixers te werk gaan, kan ook verschillen per gemeente; energiecoaches zijn vaak niet specifiek gericht op een doelgroep maar gaan generiek te werk, d.w.z. iedereen kan om advies vragen. Dat betekent geregeld dat energiecoaches ook bij huishoudens langskomen waar geen sprake is van energiearmoede maar waar wel interesse is om de (eigen) woning te verduurzamen.Ook het ‘promoten’ van de energiecoaches gebeurt verschillend. Bij de ene gemeente wordt erover gecommuniceerd via verschillende kanalen en kan men vervolgens zelf een afspraak maken, bij de andere gemeenten gaan de coaches ook zelf actief langs de deuren.
- Witgoedwissel De witgoedwissel is een initiatief waarbij huishoudens hun oude, energieverslindende witgoedapparaten zoals koelkasten, vriezers en wasmachines kunnen inruilen voor energiezuinigere modellen. Dit programma is bedoeld om de energierekening te verlagen en het milieu te ontlasten. Om in aanmerking te komen, moet vaak worden voldaan aan bepaalde voorwaarden, zoals het ontvangen van een energietoeslag en het hebben van apparaten die ouder zijn dan tien jaar of een laag energielabel (bijvoorbeeld lager dan B volgens het oude energielabelsysteem) hebben. De witgoedwissel wordt meestal vanuit de energiearmoede of duurzaamheidsaanpak uitgevoerd, echter één gemeente gaf aan dat dit juist opgepakt wordt vanuit het sociaal domein.
Naast de hiervoor genoemde maatregelen en aanpakken die in de meeste gesprekken naar voren kwamen, zijn er hier en daar initiatieven door de gemeenten zelf ontwikkeld zoals een ontmoetingsplek waar mensen kunnen binnenwandelen voor vragen, een klusbus, buurtklusbedrijven, de inzet van een opbouwwerker, de Groene Bon actie
, een energieknip
, een ‘doe-het-zelvers’-aanpak etc.
Woningeigenaren binnen de provincie Groningen en gemeenten in Noord-Drenthe kunnen in 2025 subsidie aanvragen om hun woning te isoleren (zie onderstaand kader). Dit is een van de maatregelen om mensen met schade door aardbevingen te helpen. Deze subsidie komt naast de andere subsidies en leningen die beschikbaar zijn via de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO), zoals de Investeringssubsidie Duurzame Energie (ISDE) en de Energie-investeringsaftrek (EIA). Woningeigenaren zijn zelf verantwoordelijk voor het nemen van isolatiemaatregelen. Voor huurders wordt dit geregeld via de particuliere verhuurder of woningcorporatie. Voor huurwoningen met energielabels E,F en G ontvangen woningcorporaties van het Rijk een bijdrage van € 200 miljoen. Huurders van woningcorporaties hoeven niet te betalen voor deze isolatiemaatregelen en de huur mag om deze reden niet worden verhoogd. Een huurverhoging vanwege inflatie blijft echter wel mogelijk.