De hernieuwde aandacht voor wijk en buurt heeft herstructurering weer op de kaart gezet. Dat is geen gemakkelijke taak. Er komen grote fysieke uitdagingen op kwetsbare wijken af, zoals verduurzaming, aanpassing aan klimaatverandering, mobiliteit en het bouwen van extra woningen. Tegelijkertijd spelen hier diverse sociaalmaatschappelijke problemen, waaronder vergrijzing, eenzaamheid, schooluitval, vervreemding en polarisatie. Verschillende opgaven die elkaar ontmoeten in de claim op de openbare ruimte. Dat vraagt erom de aanpak voor fysieke en sociale opgaven in kwetsbare wijken te combineren.
Linda Zuijderwijk, openbare ruimte-socioloog die zich bezighoudt met sociale vraagstukken, deed in deze wijken veel ervaring op als onderzoeker. Zij ziet hoe de fysieke en sociale staat van een wijk elkaar beïnvloeden, in negatieve, maar ook in positieve zin. En vooral de belangrijke rol die bewoners kunnen spelen bij herstructurering.
“De openbare ruimte is een plek waaraan je kunt aflezen hoe het gaat met de buurt”, vertelt Zuijderwijk. In die zin vormt de openbare ruimte een soort signaalplek waaraan je kunt zien welke kant het opgaat met de buurt. Voorbeelden zijn de hoeveelheid vuil op straat, gebroken ramen, onderhoud van het groen en de hoeveelheid asfalt. Ook aan sociale factoren valt veel af te lezen. Ontmoeten mensen elkaar? Hoe gaan zij met elkaar om?
Zuijderwijk ziet dat in kwetsbare wijken vaak met beleid op de sociale functie van de openbare ruimte wordt gestuurd. Zo kan ontmoeting tussen bewoners stimuleren een beleidsdoel zijn. Ze wijst er echter op dat ontmoeting niet altijd het doel op zich moet zijn, maar een belangrijk middel kan zijn om de leefbaarheid en veiligheid te vergroten. “Het gaat er om wat je met ontmoeten wilt bereiken. Ontmoeting kan in plaats van vertrouwdheid brengen ook een negatief vooroordeel bevestigen en de sociale afstand vergroten.” Er zijn verschillende vormen van ontmoeting. In kwetsbare wijken met een diverse bevolkingssamenstelling (etnisch, economisch, religieus) is een mate van publieke familiariteit en herkenning soms al voldoende. “Dat je elkaar kunt inschatten kan een fijn gevoel geven. Dit draagt positief bij aan de beleving van leefbaarheid en veiligheid”, aldus Zuijderwijk. Ontmoeting is vaak het gevolg van andere activiteiten: belangrijke ruimtes hiervoor zijn multifunctionele plekken, speeltuinen en winkelstraten, waar de balans tussen anonimiteit en bekendheid kan worden gevonden. Het proces van in kaart brengen van de juiste vraag tot vertaling naar de fysieke inrichting vraagt om een integrale aanpak.
Door de jaren heen heeft Zuijderwijk een verandering geobserveerd bij beleidsmakers als het gaat om het betrekken van bewoners bij planvorming. “Toen ik vijftien jaar geleden onderzoek deed voor mijn proefschrift, was het idee vooral dat de ruimte ingericht moest worden om specifieke groepen aan te trekken”, vertelt Zuijderwijk. De gangbare theorie was dat de veiligheid en leefbaarheid van een buurt zou toenemen als hogere-inkomensgroepen zich in de buurt zouden vestigen.
“Er is een shift gaande van ontwerpen voor naar echt ontwerpen met.”
“Ik zie nu dat er een shift gaande is: van ontwerpen voor, naar echt ontwerpen met”, stelt Zuijderwijk. De aandacht gaat nu steeds meer uit naar mensen die er al wonen. Hun wensen en behoeften worden meegenomen in de planvorming en ontwerp. “Placemaking heeft de afgelopen jaren een vlucht genomen”, stelt Zuijderwijk. “En dán wordt het echt interessant, want dan kun je gaan samenwerken aan de transformatie van de openbare ruimte met mensen die al in een buurt wonen en de buurt van binnenuit kennen.”
Zuijderwijk noemt hoe in Rotterdam verhalen uit de buurt zijn opgehaald en geanalyseerd en hoe dit wordt meegegeven aan de gemeente. Ook in andere gemeenten zien we dat steeds meer belang wordt gehecht aan verhalen uit de buurt. Zuijderwijk: “Dat die verhalen meekomen in beleid vind ik heel mooi.” Maar het ophalen van verhalen is niet genoeg. “Het gaat om het analytisch begrip. We zouden moeten willen begrijpen waarom de verhalen zijn zoals ze zijn”, stelt Zuijderwijk. Gemeenten moeten zich afvragen welke maatschappelijke ontwikkeling hierin is terug te zien en wat dat zegt over bijvoorbeeld de leefbaarheid. Vervolgens kan men kijken of politieke en bestuurlijke keuzes invloed hebben gehad hierop.
“Dat vraagt om meer dan een journalistieke aanpak.” Ze erkent dat gemeenten beperkt kunnen zijn in tijd en budget. Toch is het van waarde op zoek te gaan naar het antwoord op de ‘waarom’-vraag. Zoek binnen of buiten de organisatie naar iemand die kundig zou zijn om een analyse te maken van de ervaring en beleving van mensen. “Een quickscan waarin de belangrijkste zaken worden ontdekt kan al belangrijke eerste inzichten opleveren. Dan kom je een heel eind in bijvoorbeeld twee weken.”
In de vooroorlogse wijk Bospolder-Tussendijken in Rotterdam heeft Zuijderwijk de herinrichting van schoolpleinen gereconstrueerd. Hier werd geprobeerd om met de fysieke opgave ook de sociale opgave mee te pakken. De gemeente wees in Bospolder-Tussendijken een wijknetwerker aan. Deze had de opdracht om zoveel mogelijk mensen zich betrokken te laten voelen bij de herinrichting van de openbare ruimte. “Ik zag hoe hier vanaf het begin, in de ideefase, omwonenden en kinderen meteen werden betrokken.”
Als financier schepte de gemeente de kaders. Wat niet mogelijk was, gebeurde daardoor niet. “Maar binnen die kaders werd samengewerkt met bewoners.” Vroegtijdig meedoen leidt tot meer eigenaarschap en thuisgevoel. Dit staat in contrast met de klassieke participatieavond van weleer, waarbij bewoners in een gevorderd stadium van de planvorming worden betrokken.
Dit soort integrale aanpakken komen steeds meer voor. “Op een gegeven moment ontstaat er een soort recept”, stelt Zuijderwijk. Veel ingrediënten zijn al bekend: het hebben van een integraal budget, mensen vanaf het begin betrekken, gebiedsgericht werken. Het wiel hoeft niet steeds opnieuw uitgevonden te worden. Er is al veel ervaring uit te putten. Zuijderwijk: “We moeten het recept goed uitschrijven en vervolgens mensen de vrijheid geven om maatwerk te leveren.”
“Op een gegeven moment ontstaat er een soort recept.”
Fysieke herinrichting van de openbare ruimte kan geen sociale vraagstukken oplossen, maar kan wel condities scheppen voor verbetering van de leefbaarheid. “Het samenwerken aan integrale opgaven, waarbij mensen vanuit verschillende domeinen samenwerken in een gebiedsgerichte aanpak, verandert een gemeente. Mensen kunnen elkaar sneller vinden en problematiek komt eerder in beeld.”
Dit alles vraagt om een structurele vorm van investering. Niet alleen in de ontwikkeling van de fysieke leefomgeving, maar ook in structureel samenwerken met bewoners. Zuijderwijk: “Ik zie veel goede wil bij gemeenten. Maar het is goed om je onderbuikgevoel steeds te blijven toetsen aan de ervaring en beleving van bewoners, zowel in een participatietraject als bij het onderzoek doen in de wijken.”
Linda Zuijderwijk is openbare ruimte-socioloog. Ze houdt zich bezig met sociale vraagstukken, zoals op het gebied van veiligheid en leefbaarheid, die zich afspelen in openbare ruimte. Als onderzoeker is ze ervaren met het werken in kwetsbare wijken.