Baseer besluiten niet op standpunten maar op waarden

Eén stoel voor 350.000 inwoners

De energieregio Foodvalley omvat acht gemeenten, twee provincies, en twee waterschappen. Om tot een RES 1.0 te komen vormen zij samen met afgevaardigden van onder andere netbeheerders, ondernemers, energiecoöperaties en belangenorganisaties een stakeholdertafel. Twee stoelen worden vrijgehouden: die van jongeren en van de ‘ongeorganiseerde’ inwoner. Die van jongeren wordt ingevuld door Jong RES, die jongeren in de regio vertegenwoordigt. Maar voor wat betreft de ‘burgerstoel’: hoe kan één persoon het brede scala aan meningen en belangen van de 350.000 inwoners van de regio vertolken? Daarvoor wordt een burgerforum in het leven geroepen.

Voor het burgerforum worden willekeurig 5.000 mensen benaderd over alle gemeenten heen. Van de aanmelders worden er twintig geselecteerd. De samenstelling is divers op het gebied van leeftijd, opleidingsniveau, gender, woonplaats en type gebied. Echter, “deze inwoners zijn niet verkozen, zij zijn willekeurig geloot. Je merkt dat zij het als een zware verantwoordelijkheid ervaren om de gehele stem van hun regio te vertolken. Dat geeft soms ongemak,” aldus Shannon Spruit, oprichter en directeur van Populytics. Daarom wordt ook een Participatieve Waarde Evaluatie (PWE) opgetuigd.

Bewoners op de stoel van bestuurders

PWE is een methode waarmee beleidsopties kunnen worden geëvalueerd door grote groepen bewoners. Zij worden in een online omgeving als het ware op de stoel van bestuurders gezet. Daar moeten zij door punten te verdelen over opties keuzes maken over vraagstukken waarbij (financiële of beleidsmatige) beperkingen spelen, en deze onderbouwen. Respondenten wordt dus niet gevraagd of zij vóór of tegen lokale opwekking van duurzame energie zijn, maar onder welke voorwaarden ze het acceptabel vinden. Zo’n framing kan helpen impasse te doorbreken en polarisatie tegen te gaan.

Een burgerforumlid vertelt dat de PWE “toont hoe ingewikkeld het vraagstuk is in de werkelijkheid, en dat je gelimiteerde opties hebt. Inwoners krijgen een kijkje in de keuken van overheden en de gigantische klussen waar zij voor staan.” Naast het ophalen van waarden die leven in de maatschappij en bewoners bewustmaken van beleidsdilemma’s, is PWE een informatieve tool. Nicky Struijker Boudier is strategisch communicatieadviseur bij het Nationaal Programma RES en werkte in de periode van het burgerforum ook bij de Regio Foodvalley. Zij zegt daarover: “wat ik zo mooi vind is dat je niet alleen dingen vraagt, maar ook veel kennis deelt.” Dat maakt PWE volgens haar ook “communicatief van hele grote meerwaarde”.

Omgaan met de effecten van zelfselectie

De PWE wordt 1.800 keer ingevuld. Onder respondenten zijn lageropgeleiden en vrouwen ondervertegenwoordigd. Verrassend is dat niet. “Veel mensen selecteren zich in een vroeg stadium al uit. Onderzoek heeft laten zien dat laagopgeleiden soms denken dat niemand zit te wachten op hun mening, en daarom niet meedoen aan participatieactiviteiten,” legt Spruit uit. Ze vervolgt: “Afhankelijk van het vraagstuk zie je hele verschillende samenstellingen. Vrouwen zijn ondervertegenwoordigd bij al onze PWE’s over energie. Bij een zorgthema zie je juist veel meer vrouwen. Het is dus onderwerp-gebonden”. Is dat een probleem? Het korte antwoord: niet per se.

Wanneer bijvoorbeeld blijkt dat mannen en vrouwen soortgelijke voorkeuren hebben, staan scheve verhoudingen representatieve uitspraken niet in de weg. Waar voorkeuren tussen groepen wél verschillen, kun je antwoorden herwegen – mits je genoeg respondenten per groep hebt. Bovendien is een PWE geen stemming. Spruit: “Het gaat erom dat je de verschillende perspectieven ziet die in een regio op een vraagstuk leven. Het is een methode om diversiteit en nuance naar voren te brengen. Dan zou het jammer zijn als je alleen focust op wat statistisch een populaire optie is.”

Wanneer PWE inzetten?

Wat betreft de toepassing van PWE vertelt Spruit: “Het is vaak ergens onderdeel van; er moet een interpretatieslag gemaakt worden door iemand. Dat kunnen ambtenaren of bestuurders zijn, maar het staat heel sterk wanneer burgers dat doen.” Qua schaalniveau is PWE vooral goed in te zetten op regionaal, provinciaal, of zelfs nationaal niveau. Op gemeentelijk niveau kan het ook, maar “hoe kleiner het wordt, hoe scherper je de afweging moet maken over de meerwaarde van iets anoniem online doen. Als je als gemeente dingen wilt op wijkniveau kun je misschien beter je tijd en geld besteden aan langsgaan bij bewoners,” aldus Spruit.

Er hangt natuurlijk een prijskaartje aan een PWE. Hetzelfde geldt voor een burgerforum. Maar ook aan niets doen hangt vaak een prijskaartje. Spruit ziet het als volgt: “Of het de investering waard is hangt ervan af wat het vraagstuk nu al vergt van een gemeente. Binnen de energietransitie ontstaan al veel conflicten. Dat kan ook veel tijd en geld kosten. Als relaties lokaal gefrustreerd zijn kan het heel veel waard zijn om de relatie met je inwoner op een nieuwe manier in te steken.” Voorwaarde is, volgens Struijker Boudier, dat je PWE alleen inzet “als de stem van mensen ook wordt meegewogen in besluitvorming”.

Burgerforum schrijft advies en levert afgevaardigde

In Regio Foodvalley wordt de PWE gebruikt als input het burgerforum én daarmee voor de stakeholdertafel. Het burgerforum komt acht keer bij elkaar (digitaal, i.v.m. Corona). Zij schrijven een advies voor de stakeholdertafel, en er wordt een afgevaardigde van het burgerforum naar het stakeholderoverleg gestuurd. Daar neemt ze plaats op de stoel van ‘de burger’. De afgevaardigde is tevreden over het resultaat en de mate waarin burgers zijn gehoord: “het is echt goed gegaan. Er staat echt een stevig burgeradvies in de RES 1.0.”

Ze is echter kritisch over de gang van zaken rondom het burgerforum, waaronder het verwachtingsmanagement: “Ik miste voorlichting over wat participatie inhoudt en wat er van ons wordt verwacht als forum.” Dit verklaart volgens haar ook het uitvallen van een vrij groot aantal burgerforumleden gaandeweg: “Er waren mensen die zich hadden aangemeld met het idee dat ze windmolens in hun gemeente zouden tegenhouden, maar daar ging het natuurlijk niet over”. Tot slot kostte het proces veel meer tijd dan verwacht. Het burgerforumlid spreekt van “een hele intensieve periode.” Die intensiviteit maakt zo’n forum voor veel mensen ontoegankelijk.

Timing, meerschaligheid en de pleuris

Bovendien is het burgerforumlid kritisch over de timing: “We zijn pas toegevoegd nadat het hele RES-proces al minstens een half jaar bezig was, alsof men last minute dacht: ‘oh, burgers moeten daar ook bij betrokken worden’.” Timing is altijd lastig, legt Struijker Boudier uit: “Je bent eigenlijk altijd te laat. Als je aan het begin zit, hebben pers en inwoners vaak weinig interesse: de informatie of de vraag is te vaag. Als het concreter wordt zegt iedereen: ‘Ik had er eerder van willen weten’, wat ook goed te begrijpen is.” De meerschaligheid van dit traject maakte het niet makkelijker: “iedere gemeente had een eigen traject en stond op een heel ander punt. Het was een flinke puzzel het RES-traject daar goed op aan te laten sluiten,” aldus Struijker Boudier.

Hoe dan ook onderschrijven zowel Spruit als Struijker Boudier het belang van vroegtijdig ruimte bieden aan kritische stemmen tijdens een participatietraject. Populytics betrekt “zo vroeg mogelijk kritische partijen om hen mee te laten denken over het ontwerp van de PWE. Actiegroepen zijn de beste plekken om erachter te komen wat de status is van beleid en wat daar tegenin te brengen is,” aldus Spruit. Struijker Boudier vertelt: “Soms wordt mij gevraagd: hoe voorkom je de pleuris? Maar je kunt hooguit sturen wanneer de pleuris uitbreekt. Pleuris zul je hoe dan ook hebben – en dat moet je ook hebben volgens mij.”