De ware IBA bestaat niet

Een Internationale Bauaustellung creëert een in tijd, ruimte en thema begrensd speelveld. Op een vooraf geformuleerde probleemstelling worden antwoorden gezocht door een combinatie van concrete projecten, curatorische begeleiding en een afsluitend Expojaar dat de resultaten voor een breder publiek zichtbaar maakt. De buitengewone toestand bestaat daarin dat projecten in een zekere thematische samenhang gekozen en uitgevoerd worden. Wezenlijk in zo’n langjarige pressurecooker is het borgen van kwaliteit in proces en project. Maar, een template voor een IBA bestaat niet, net zo min is er een Duitse ‘Topf’ met geld. Mandaat, programma, budget en governance dien je zelf te organiseren, pas dan ben je in Duitsland als IBA gesprekspartner.

Midden in de rand

Dat uitgerekend Parkstad met dit oer-Duits format pioniert is niet zo vreemd. Weinig regio’s in Nederland zijn meer verwant met Duitsland – en dan met name met het Ruhrgebied – dan Parkstad. Cultureel gezien heerst er een arbeidersmentaliteit en “Glück auf, Glück auf, der Steiger kommt” van de Duitse zanger en acteur Herbert Grönemeyer wordt in Parkstad woord voor woord meegezongen. De voormalige mijnsteenbergen – Halden in het Duits – vormen landschappelijke getuigen van een gemeenschappelijk industrieel verleden.

Een belangrijke trigger voor Parkstad om een Internationale Bauausstelung te organiseren is de economische crisis in 2008, die de acute effecten van de demografische onderdruk, zoals binnenstedelijke leegstand en dalende waarde van vastgoed, versterkt. In die periode wordt in de Duitse deelstaat Sachsen-Anhalt het IBA-format ingezet om perspectieven te bieden voor steden die te maken hebben met demografische krimp. Ondanks het woord ‘Bau’ in de naam, is de IBA Saksen-Anhalt nauwelijks gericht op nieuwbouw, maar verbindt het de zoektocht naar een nieuwe culturele identiteit met de terugbouw van steden, door de thematisering van geschiedenis én hedendaagse kwaliteiten. Daarmee onderscheidt deze IBA zich van waar IBA eigenlijk bekend om staat: architectuur.

Radicale pluriformiteit

IBA Parkstad vindt plaats in Patchwork Parkstad, midden in de rand, in van decennialange kolenwinning herstellende grensregio, met on-Nederlandse ruimtelijke, demografische en sociaaleconomische contrasten. Nergens in Nederland zijn de verschillen binnen een regio zo groot als in Parkstad. In ‘park’ Voerendaal leef je gemiddeld vijf jaar langer dan in ‘stad’ Kerkrade, dat hemelsbreed tien kilometer verderop ligt. Ook ruimtelijk gezien zijn er harde contrasten tussen stad en land. “Een prachtig stukje Nederland, met een on-Nederlandse ongelijkheid”, volgens Lodewijk Asscher, kwartiermaker van plan Heerlen-Noord.

Precies die radicale pluriformiteit is door IBA Parkstad omarmd en zelfs geaccentueerd. Dat komt onder meer tot uiting in de projecten, die lang niet allemaal bestaan uit architectonische ingrepen. Waar Slot Schaesberg tracht zeventien-eeuwse ambachten met eenentwintigste bouwtechnieken te verbinden, experimenteert SuperLocal in Kerkrade met circulaire sloop. Voor het project ‘Het Verzonken Kasteel van Etzenrade’, waarvoor landschapsarchitect en LOLA Landscape Architects het tuinontwerp tekenden, vormt een oude legende van een verzonken kasteel de inspiratie In het gehucht Thull is gewerkt aan het herstel van het ‘collatoral landscape’ – het door de mijnindustrie aangetaste landschap. Daar loopt over een aantal jaar de Leisure Lane, een langzaamverkeersroute voor niet-gemotoriseerd verkeer. De restauratie van Heerlen-centrum vormt misschien wel het belangrijkste project van IBA Parkstad, omdat het vanwege de leegstand een andere uitgangspositie heeft dan de meeste binnenstedelijke opgaven in Nederland.

Inmiddels staat de demografische krimp in de pauzestand en loopt IBA Parkstad op zijn einde. De door nai010 uitgevers uitgegeven publicatie Patchwork IBA Parkstad maakt de balans op. Is IBA Parkstad erin geslaagd een bijdrage te leveren aan de meer dan een eeuw oude IBA-traditie? Heeft het IBA-format een bijdrage geleverd aan de ‘Lust auf Zukunft’ – de zin in de toekomst – van de inwoners van Parkstad?

Dit staat vast. Iedere IBA is een variatie. De ware IBA bestaat niet (Geipel, 2013).