Handvatten voor effectief samenwerken tussen gemeenten en woningcorporaties bij betaalbare woningbouw

Het Rijk streeft naar de bouw van 100.000 nieuwe woningen per jaar, waarvan twee derde in het betaalbare segment moet vallen, met minstens dertig procent sociale huur. Deze ambitieuze doelen vragen veel van gemeenten en woningcorporaties, die samenwerken in een onzekere markt met hoge grondprijzen, stijgende materiaalprijzen en arbeidstekorten.

Onderstaande tips en bijbehorende praktijkvoorbeelden vatten de belangrijkste lessen samen die voortkwamen uit de door Platform31 georganiseerde leerkring ‘Sociale en betaalbare woningbouw voor corporaties en gemeenten’. De deelnemers aan de leerkring brachten vraagstukken en praktijkcasussen in en raakten geïnspireerd door best practices van diverse experts en gastsprekers. De tips in dit artikel laten zien hoe je een fundament voor effectieve samenwerking legt en deze behoudt.

Tip 1: Goede samenwerking begint binnen de eigen organisatie

Een goede interne afstemming van rollen, bevoegdheden, verantwoordelijkheden, doelen en visies vormt het fundament van een effectieve samenwerking met een andere organisatie. Ofwel, het is belangrijk om ‘het eigen huis op orde’ te hebben. Zonder een dergelijk fundament is de kans op misverstanden en vertragingen groter, wat het onderlinge vertrouwen en de toekomstige samenwerking in gevaar kan brengen. Het vaststellen van zaken als verantwoordelijkheden, bevoegdheden en procesafspraken tussen (beleids)afdelingen en hiërarchische lagen is van groot belang en voorkomt dat beloftes niet waargemaakt kunnen worden. Door hier voorafgaand aan een externe samenwerking tijd en moeite in te investeren, wordt schade in latere stadia voorkomen, zoals ook onderstaand praktijkvoorbeeld illustreert.

Tip 2: Leer de cultuur en werkwijzen van de ander kennen

Gedeelde doelen tussen samenwerkingspartners leiden niet automatisch tot een gedeelde visie over de aanpak. De organisatieculturen, taal en werkwijzen van woningcorporaties en gemeenten verschillen aanzienlijk. Elke organisatie heeft unieke werkwijzen, culturen en manieren van communiceren die verankerd zijn binnen de organisatie of afdeling. Voor buitenstaanders is dit echter moeilijk te doorgronden, wat het risico op miscommunicatie en misverstanden vergroot en tot een gebrek aan onderling vertrouwen kan leiden. Door buiten de eigen bubbel te stappen, begrijp je de positie van de ander én jezelf beter. Hoe is de organisatie van de samenwerkingspartner opgebouwd? Hoe zijn de rollen en bevoegdheden verdeeld? Wat zijn hun doelen en wat is de achtergrond hiervan? Welke terminologie gebruiken ze, en betekent dat hetzelfde in mijn eigen organisatie? Wat beschouw ik binnen mijn organisatie als vanzelfsprekend, maar is hier anders?

Het faciliteren van formele en informele ontmoetingen helpt bij het creëren van een goede relatie met begrip voor elkaars achtergronden en belangen. Op de lange termijn loont dit zich door een positieve werkrelatie, het voorkomen van conflicten en een efficiënte samenwerking. Maar de winst die te behalen is, gaat verder; wat belemmeringen lijken, kunnen ook mogelijkheden bieden. Onderstaand voorbeeld laat zien hoe je door middel van samenwerking obstakels kunt omzetten in kansen.

Tip 3: Breng samen de verwachtingen in lijn

Een goede samenwerking tussen organisaties zit niet alleen in de ‘chemie’ en synergie tussen de verschillende culturen, maar ook in het afstemmen en uitlijnen van processen en definities. Denk bijvoorbeeld aan vragen als: wie moet waarbij betrokken worden, en in welk stadium? Of: wat bedoelen we precies als we het hebben over een sociale huurwoning? Wat valt hier wel of niet onder en wat zijn de minimale eisen? Wat zijn gedeelde prioriteiten en de bijbehorende procesafspraken? Door dit samen af te stemmen, voorkom je misverstanden en conflicten op een later moment. Het vastleggen en concreet maken van zulke afspraken is essentieel; het creëert continuïteit in de samenwerking, óók als mensen van baan of functie veranderen en anderen hun plaats innemen. Door afspraken concreet te maken en vast te leggen, weet iedereen waarop men kan vertrouwen.

Tip 4: Laat je inspireren door kennis en ervaringen van anderen

Heb je het gevoel dat je het wiel aan het uitvinden bent? Vaak bestaat het al! Tips één tot en met drie richtten zich op de samenwerkende partijen zelf. Vraagstukken over samenwerken bij betaalbare woningbouw zijn vaak niet uniek. Veel gemeenten en woningcorporaties staan voor vergelijkbare uitdagingen. Ze zoeken allen naar oplossingen en kunnen vaak van elkaar leren. Door te kijken naar wat elders gebeurt, voorkom je dat het wiel steeds opnieuw uitgevonden wordt. Door ervaringen te delen ontstaan nieuwe inzichten in de eigen situatie. Oplossingen die door anderen zijn toegepast, bieden vaak inspiratie, mogelijkheden en onderbouwing om het ook in de eigen regio te proberen.

Het uitwisselen van ervaringen en ideeën met anderen kan ook betekenen dat je erachter komt dat er nog geen oplossing voorhanden is. Ook dan sta je samen sterker. Goed zicht op wat wel en niet gebeurt binnen en buiten de eigen regio kan helpen om te bepalen of werkwijzen overgenomen kunnen worden of nieuwe oplossingen gecreëerd moeten worden. Dit kan veel tijd en energie besparen.

Zelf direct het gesprek aangaan met verschillende organisaties in het land is geen gemakkelijke opgave. Gelukkig zijn er talloze online tools, artikelen, digitale communicatiemiddelen en andere informatiebronnen die je makkelijk en snel voorzien van verschillende praktijkervaringen. Hieronder zetten we er een aantal voor je op een rij.

• Belangenorganisaties zoals de VNG en Aedes zijn er om je te helpen. Zo heeft de VNG een databank praktijkvoorbeelden (gebruik bijvoorbeeld de filters ‘wonen voor aandachtsgroepen’ of ‘woonbeleid’). Ook kunnen VNG-leden via fora vragen aan collega-ambtenaren voorleggen. Gemeenteambtenaren binnen het ruimtelijk domein kunnen zich ook aansluiten bij het panel wonen.
• Aedes heeft verschillende tools en publicaties op haar website staan, zoals de publicatie ‘Leidende principes voor samenwerking’ (in samenwerking met Neprom) en ‘Gids sociale huur’. Daarnaast roept Aedes leden op om contact op te nemen met haar regionale belangenbehartigers bij vragen of problemen.
• De online instrumentenkoffer betaalbare woningvoorraad wordt beheerd en geactualiseerd door RIGO. De koffer bevat een opsomming van, en uitleg over, in te zetten (sturings)instrumenten. Deze instrumenten worden verduidelijkt met praktijkvoorbeelden. De twee versies van de instrumentenkoffer zijn ontwikkeld in opdracht van de Provincie Zuid-Holland en Metropoolregio Amsterdam, maar de inhoud is voor iedereen vrij beschikbaar.
• De Taskforce Nieuwbouw Woningcorporaties (per 1 januari 2025 gestopt; gemeenten en corporaties kunnen per 2025 terecht bij de Landelijke Versnellingstafel Woningbouw) heeft verschillende publicaties die nuttig kunnen zijn voor gemeenten en woningcorporaties, zoals ‘Succesverhalen uit de volkshuisvesting’, ‘Samen doorbouwen!’ en het interactieve stappenplan ‘Proces- en planningschema woningbouwprojecten’.
• Alle kennis en producten van Platform31 zijn kosteloos online beschikbaar, zowel voor partners als niet-partners. Zie bijvoorbeeld het artikel ‘Sneller bouwen door betere samenwerking: tips uit regio Gooi en Vechtstreek’ of de infographic ‘Faciliteren woningdelen en -splitsen door gemeenten’. Een overzicht van alle kennisproducten op het gebied van wonen en woningmarkt is hier te vinden.

Tip 5: Durf buiten je comfortzone te treden

De huidige complexiteit van de spanning tussen de gewenste kwaliteit en financiële haalbaarheid, vereist onconventionele out-of-the-box-oplossingen. Dit beïnvloedt de samenwerking tussen partijen en vraagt om lef om buiten de comfortzone te treden, zoals door kleiner te bouwen, andere woonvormen te overwegen, of slim ruimte te besparen. Zulke oplossingen stuiten vaak op weerstand, maar met een goed onderbouwd verhaal en succesvolle voorbeelden kan deze weerstand worden weggenomen. Soms geldt ‘zien is geloven’: door het verwijzen naar succesverhalen rondom zulke oplossingen elders kan draagvlak gecreëerd worden.

Creatieve oplossingen zijn soms echter niet genoeg in een situatie waar van professionals gevraagd wordt om het ‘bijna onmogelijke’ te realiseren. Het steeds met moeite behalen van doelen zonder de worstelingen duidelijk aan te geven kan onrealistische verwachtingen scheppen die de urgentie van de problematiek verdoezelen. In sommige gevallen kan het daarom effectiever en verstandiger zijn om de grenzen van wat mogelijk is aan te geven, dan om oplossingen blijven zoeken die niet duurzaam inzetbaar zijn. Het bepalen van de juiste ‘opstelling’, door af te wegen tussen flexibiliteit en creativiteit tegenover standvastigheid en/of escaleren bij onhaalbare doelen, is een van de meest uitdagende vraagstukken bij samenwerken aan sociale en betaalbare woningbouw. Het onderstaande praktijkvoorbeeld laat zie hoe dit binnen de projectgroep Back to Basic is toegepast.