De Woontop laat zien dat er heel veel woningen binnenstedelijk bij moeten de komende jaren. Een substantieel deel daarvan is een plekje toebedeeld in kwetsbare naoorlogse wijken. Hier ziet men veel ruimte én mogelijkheden om vanuit de fysieke opgave bij te dragen aan de brede wijkaanpak.
Hanneke Kruize, lector gezonde stedelijke ontwikkeling bij de Hogeschool Utrecht en het RIVM en Mariëlle Beenackers, assistent professor bij het Erasmus MC deden onderzoek naar de invloed van stedelijke verdichting op de mentale gezondheid van inwoners
én hoe dit beter kan. Uit het onderzoek komt geen eenduidig beeld of verdichting wel of niet negatief is voor de mentale gezondheid. De realiteit is gecompliceerder en de uitkomst hangt af van uiteenlopende factoren.
Evenwicht
“Belangrijk is het om te realiseren dat er een balans is tussen stressoren enerzijds, en herstelmogelijkheden anderzijds”, stelt Beenackers. Als deze uit evenwicht raken, dan kan dat betekenen dat het stress en andere mentale problemen bij mensen verergert. “Bij verdichting kun je verwachten dat er meer stressoren bijkomen, meer mensen, meer gebouwen en meer geluid, kortom: meer prikkels.” Stressoren zijn bijvoorbeeld geluidsoverlast, hittestress, drukte op straat, ervaren onveiligheid en slechtere betaalbaarheid.
Tegelijkertijd, waarschuwt Beenackers, bestaat het risico dat het aantal mogelijkheden om te herstellen door verdichting onder druk komt te staan. Bronnen van herstel zijn bijvoorbeeld plekken om te ontspannen of bewegen in de wijk, een goede nachtrust, voldoende aantrekkelijk groen, maar ook voorzieningen waar mensen elkaar kunnen ontmoeten. “Het is niet zo dat bij verdichting per definitie de hoeveelheid kwalitatief groen per persoon afneemt, maar het is wel een aandachtspunt”, nuanceert Beenackers. Het draait er uiteindelijk om hoe je de verdichting vormgeeft.
Van wijk tot wijk anders
“Wat de één prettig vindt, vindt de ander misschien juist niet prettig”, ziet Beenackers, “we verwachten dat het per persoon en per groep verschilt hoe verdichting de balans verandert.” De vele factoren die de impact van verdichting op mentale gezondheid bepalen veranderen van wijk tot wijk en per persoon. “Verschillende mensen zullen anders reageren op de komst van meer mensen. De één ziet het als mogelijkheid om mensen te ontmoeten, de ander voelt misschien meer anonimiteit en onzekerheid.”
Verdichting hangt in de meeste gevallen ook samen met de komst van andere bewoners en daarom ook een ander type voorzieningen. “Voor veel mensen brengt dat onzekerheid met zich mee”, schetst Hanneke Kruize. “Zij vragen zich af: hoe gaat de wijk veranderen, welke vertrouwde voorzieningen verdwijnen en wat komt ervoor in de plaats? En voel ik me straks nog thuis in mijn wijk?”
Foto: Nanda Sluijsmans
Negatieve impact op bewoners in een kwetsbare positie
De balans tussen stressoren en herstelmogelijkheden valt hierdoor voor iedereen anders uit. Wel is duidelijk dat de balans voor bewoners in een meer kwetsbare situatie vaker negatief uitpakt, stellen de onderzoekers. Beenackers: “Vaak kent deze groep al een disbalans, omdat ze vaker te maken hebben met financiële stress en tegelijkertijd minder toegang hebben tot voorzieningen en vaker aangewezen zijn op groen in hun directe omgeving.” Andere groepen hebben vaker de middelen om herstelmogelijkheden op te zoeken elders. Verdichting kan deze disbalans verder laten scheefgroeien, tenzij extra stappen worden gezet.
Zeggenschap en milieurechtvaardigheid
De onderzoekers geven nog een andere verklaring waarom inwoners in een meer kwetsbare situatie meer negatieve impact ondervinden van verdichting. “Het gaat ook om manieren waarop je invloed op je omgeving kunt uitoefenen. Met meer middelen komt ook meer keuzevrijheid om te vertrekken naar een woning in een andere wijk. Niet iedereen heeft die keuze”, stelt Beenackers. Daarnaast hebben zij vaak minder mogelijkheden om zich te laten horen over de verdichtingsplannen, stelt Kruize. “Mensen in kwetsbare posities krijg je als ontwerper minder vaak te spreken.” Zij hebben om uiteenlopende redenen minder mogelijkheden om zich uit te spreken over verdichtingsplannen.
Beenackers vult dat aan: “Voor mensen met een lager inkomen en andere culturele achtergrond, die eventueel de taal minder machtig zijn, is het lastiger de institutionele paden te bewandelen. Als je bovendien alle mentale ruimte nodig hebt om de dag door te komen, dan is het moeilijker om je omgeving positief te beïnvloeden.” Dit verschil in invloed bepaalt mede het verschil tussen het aandeel groen en rustplekken in deze wijken.
Kwetsbare wijken zijn mede daardoor zowel een vindplek van toenemende stressoren als afnemende herstelbronnen. Deze ruimtelijke (on)gelijkheid wordt in voornamelijk Amerikaanse literatuur beschreven met de term environmental justice, ofwel milieurechtvaardigheid.
Gezond verdichten
Wat is een vorm van verdichting die de stress-herstelbalans van mensen in een kwetsbare positie níét negatief, of zelfs positief beïnvloedt? Het onderzoek biedt een model met uiteenlopende knoppen waaraan kan worden gedraaid.
Denk aan maatregelen die verkeersdrukte voorkomen, de sociale cohesie verbeteren, die de ervaren veiligheid vergroten of op een andere manier stress kunnen helpen verlagen. Zoals rustige en groene plekken in de buurt.
Die ingrepen zijn goed te onderbouwen vanuit een diversiteit aan onderzoeken en een groot aantal voorbeelden uit de praktijk. “Een verkenning door stedenbouwkundig bureau Posad Maxwan
laat bijvoorbeeld zien dat het mogelijk is om verdichting ‘om te draaien’. Door niet te kijken waar nog ruimte ‘over’ is, maar te zoeken naar kansrijke plekken liggen die al genoeg draagkracht hebben voor verdichting”, betuigt Beenackers. “De verkenning door Posad Maxwan laat zien dat door te starten vanuit de bestaande groene en sociale voorzieningen, net zo veel mensen kunnen worden toegevoegd als op de ‘traditionele’ manier”, vervolgt zij. Zo benut je de bestaande, langzaam gegroeide sociale en groene structuren, en voorkom je gezondheidsschade van nieuwe bewoners.
Wijkbewust verdichten
Verdichting heeft dus een grote invloed op de mentale gezondheid van mensen. Met name op dat van mensen in kwetsbare wijken. Volgens Kruize is het echter niet verkeerd dat we in onze steden de ambitie hebben om veel woningen toe te voegen. “Een dak boven je hoofd hebben is misschien wel de grootste bepaler voor je gezondheid. Maar laten we het alsjeblieft dan op de gezondst mogelijke manier doen.”
“Ja, er is woningnood”, ziet ook Beenackers. “Maar probeer niet al struikelend over de finishlijn te komen om al die woningen maar zo snel mogelijk te bouwen, om vervolgens achteraf te denken: hadden we hier maar net iets langer over nagedacht.” Het zou al een grote stap vooruit zijn als we meer wijkbewust verdichten met meer oog voor kwetsbare groepen. Kruize: “Vooraf de juiste vragen stellen over wat ongewenste gevolgen kunnen zijn en in kaart brengen wat zittende bewoners écht helpt. Dat kan al zorgen dat het goede gesprek wordt gevoerd.”
De onderzoekers zien dat meer bewonersbetrokkenheid tot verstandiger ontwerpkeuzes leidt. “Zorg dat je juist ook mensen in kwetsbare posities spreekt en betrekt”, besluit Beenackers. Dan kan verdichting plaatsvinden op een wijze die aansluit op de ambities van de gemeente én de wensen van inwoners. “Zij snappen vaak heel goed dat verdichting nodig is, en zijn in staat mee te denken hierover.” Bewonersbetrokkenheid helpt zo om gezonde verdichting mogelijk te maken.
Foto: Nanda Sluijsmans