De verduurzaming van VvE’s gaat te langzaam, daarom is in september 2023 door BZK de versnellingsagenda verduurzaming VvE’s gestart. De verduurzamingsopgave schuurt soms met het garanderen van de bestaanszekerheid van bewoners en leidt tot rechtvaardigheidsdilemma’s. Het Instituut voor Publieke Waarden (IPW)-Klimaatwerk is daarom in 2022 een actieonderzoek gestart naar een vangnet voor VvE-bewoners. Robert Duiveman, Mees van Tooren en Sandra Tax van IPW-Klimaatwerk vertellen hoe het vangnet de bewoners én de verduurzamingsopgave kan helpen.
Mini-samenleving
VvE’s zijn een belangrijke groep in de verduurzamingsopgave in Nederland, zeker in grote steden. Zo behoort in zowel Den Haag als Amsterdam meer dan de helft van de particuliere woningvoorraad tot een VvE. In Rotterdam is dat 44 procent. In heel Nederland gaat het om zo’n 20 procent van de totale woningvoorraad. Een VvE is een soort mini-samenleving waarbij de keuze van de één van invloed is op de bestaanszekerheid van een ander. Dat vraagt nogal wat van mensen. Het verduurzamen van VvE’s is dan ook een ingewikkeld proces dat bol staat van de sociale, juridische en financiële knelpunten. VvE’s kennen bovendien grote verschillen qua organisatie, financiële reserve en renovatiebehoefte. Wat ze wel gemeen hebben is dat het overgrote deel van de eigenaren in moet stemmen met verduurzaming om daadwerkelijk tot actie over te kunnen gaan.
Wanneer wél tot actie wordt overgegaan bestaat het risico dat een deel van de eigenaren de gestegen maandelijkse kosten niet kan opbrengen. Dit is vooral het geval in VvE’s waar de reserves laag zijn en de renovatiebehoefte groot. In de Amsterdamse wijken waar IPW-Klimaatwerk het actieonderzoek is gestart kan zo’n 15 procent van de woningeigenaren de verhoogde maandlasten die gemoeid zijn met woningverduurzaming niet betalen. 15 procent kan in veel gevallen precies het aandeel van de bewoners zijn dat in een stemming de plannen tegen kan houden. Zo ontstaat een ingewikkelde situatie: of de verduurzamingsplannen gaan niet door, of er komen mensen in de knel of zelfs op straat te staan. Dat leidt tot een rechtvaardigheidsdilemma.
Aanleiding voor het vangnet
Het idee voor het VvE-vangnet is vanuit een open vraag ontstaan. De gemeente Amsterdam riep de stad op: als je een goed initiatief hebt om minder gas te gebruiken, maar je loopt vast, neem dan contact op met IPW-Klimaatwerk voor hulp. De hulpvragen en ideeën kwamen dus vanuit de samenleving zelf. Een van de eerste casussen die zo bij IPW-Klimaatwerk terechtkwam was een VvE-complex dat graag wilde verduurzamen, maar ook vastliep omdat ze onvoldoende eigenaren meekregen. Zo is het actieonderzoek naar een vangnet begonnen. De doelstelling luidde: we worden CO₂-neutraal zonder dat iemand als gevolg zijn of haar huis uit hoeft. IPW-Klimaatwerk heeft onderzocht wat er nodig is om dit te bereiken. Iedereen die zich zorgen maakte over de betaalbaarheid van de woonlasten door de verduurzamingsplannen kon zich bij hen melden.
Hoe ziet het vangnet eruit?
Om in contact te komen met de bewoners die hulp nodig hadden zijn de actieonderzoekers en leden van de duurzaamheidscommissie van de VvE langs de deuren gegaan. Als onafhankelijke partij kwam IPW-Klimaatwerk eerder achter de voordeur dan een gemeente of een andere overheidsinstantie, die wel eens gewantrouwd worden. Duiveman: “Wij zeggen niet tegen mensen dat ze moeten verduurzamen, maar vragen gewoon aan hen wat ze zelf denken dat ze nodig hebben om met de verduurzamingsplannen mee te kunnen doen”. Dan blijkt bijvoorbeeld dat mensen een lening nodig hebben of de zekerheid willen dat ze hun huis niet uit moeten als ze hun baan kwijtraken.
IPW-Klimaatwerk onderscheidt drie hulpbehoevende groepen:
- Mensen die extra steun op financiën nodig hebben, maar dit met hulp wel zelf kunnen regelen.
- Mensen die hun financiën niet op orde hebben en behoefte hebben aan onafhankelijk financieel advies of een financieel product.
- Mensen die behoefte hebben aan en recht hebben op inkomensondersteuning.
Het uitgangspunt van het vangnet is dat er altijd als eerste gekeken wordt wat er mogelijk is binnen de eigen sfeer en bestaande regelingen en voorzieningen. De eerste groep mensen wordt bijvoorbeeld in contact gebracht met een sociaal raadslid of budgetcoach, de tweede groep met een financiële dienstverlener en de derde groep met de juiste partijen binnen de overheid.
Naar schatting blijft er, van degenen die zich hebben gemeld, zo’n 10 procent over die niet in een van deze drie categorieën valt. Bij deze mensen is iets bijzonders aan de hand, en die hebben meer hulp nodig. Daarvoor maakt IPW-Klimaatwerk een doorbraakplan.
Wat heeft het vangnet tot nu toe opgeleverd?
Bij de Amsterdamse VvE uit de genoemde casus heeft het vangnet behoorlijk wat opgeleverd. De verduurzamingsplannen zijn door de stemming gekomen zonder dat er bewoners in woon- of bestaansonzekerheid zijn geraakt. Voordat IPW-Klimaatwerk betrokken raakte waren een aantal bewoners van plan om tegen de verduurzamingsplannen te stemmen uit vrees dat er buren op straat zouden komen te staan. De steun van IPW-Klimaatwerk stelde hen gerust dat er voor iedereen naar een oplossing werd gezocht. Ook het VvE-bestuur en de duurzaamheidscommissie van het complex voelden zich erg gesteund door de hulp die ter beschikking werd gesteld. Hiermee heeft IPW-Klimaatwerk een belangrijke hobbel helpen wegnemen in de grote puzzel (technisch, juridisch en financieel) die het verduurzamen van VvE’s is. Uiteindelijk heeft de VvE ingestemd met de verduurzamingsplannen.
Ook heeft dit actieonderzoek het spanningsveld tussen bestaanszekerheid en verduurzaming veel steviger voor het voetlicht gebracht bij zowel gemeentebestuur als de Rijksoverheid (ministerie BZK). Er is daar nu, terecht, veel meer aandacht voor.
Achterliggende dilemma’s over rechtvaardigheid
Bij het soort gevallen die niet in een van de drie categorieën vallen stuit je vaak op ingewikkelde dilemma’s rondom rechtvaardigheid. Bijvoorbeeld een casus elders in het land van een oudere meneer die al twintig jaar een appartement in een VvE-complex huurt van vrienden. Hij betaalt een lage huurprijs aan zijn vrienden, maar afgesproken is dat hij wel de VvE-bijdrage voor zijn rekening neemt. Zo’n constructie mag eigenlijk niet, maar op die manier komt hij in aanmerking voor huurtoeslag. Door de verduurzamingsplannen van de VvE zou de VvE-bijdrage dusdanig omhooggaan dat deze meneer het niet meer kan betalen. Enerzijds is dit zijn eigen fout – gezien de illegale huurconstructie – en zou de gemeente dit niet moeten belonen door hem extra ondersteuning te bieden. Anderzijds is het onwenselijk dat hij op straat komt te staan. Een nieuwe huurwoning vinden is immers zeer lastig. Wat is rechtvaardig in dit geval?
Een ander voorbeeld gaat over een stel dat wegens regels omtrent een beschermd stadsgezicht zelf niet kan profiteren van de verduurzaming aan de ramen en kozijnen, maar voor wie wel de kosten omhooggaan door de verduurzamingsplannen. Zij hebben dus wel de kosten maar niet de baten. Ook dit is een interessant voorbeeld om over na te denken: vinden we dat rechtvaardig en verwachten we van deze mensen dat ze wél in zullen stemmen met de plannen?
Duiveman benadrukt dat het belangrijk is verschillende domeinen bij elkaar aan tafel te krijgen om juist dit soort casuïstiek te bespreken. Elk domein handelt vanuit diens eigen koker op een logische en rechtvaardige manier, maar dan kun je alsnog op een onrechtvaardige uitkomst terechtkomen. Wat gaan we daaraan doen?
Vervolg
De verwachting is dat er nog veel meer van dit soort normatieve discussies naar boven zullen komen. Deze wil IPW-Klimaatwerk gaan beleggen bij een klimaatrechtvaardigheidstafel.
Ook gaat IPW-Klimaatwerk de komende tijd, met behulp van een onderzoekssubsidie vanuit het Rijk, in een drietal nieuwe steden aan de gang met het vangnet. Hierbij is het uitgangspunt wederom om zoveel mogelijk binnen bestaande middelen en regels het aanbod op te schalen. Het idee is dat hier een handreiking met een methode uit voortkomt die andere steden in Nederland makkelijk kunnen overnemen. Ook wordt gaandeweg inzichtelijk gemaakt wat er (nu) nog niet werkt en welke mensen er buiten de boot vallen. Dit zal ook aangekaart worden bij het Warmtefonds, BZK en gemeenten.